Σε όλη την ανθρώπινη ιστορία, οι αιλουροειδείς φιγούρες στέκονταν πάντα ένα βήμα δίπλα από την κανονικότητα, άλλοτε θεές, άλλοτε σκοτεινά πλάσματα που δεν υπακούν, την ίδια στιγμή που οι γυναίκες, οι οποίες δεν ακολουθούσαν τις κοινωνικές νόρμες έπαιρναν ακριβώς την ίδια θέση, στο περιθώριο. Η συνάντηση αυτών των δύο ετεροτήτων γέννησε ένα από τα πιο επίμονα πολιτισμικά σενάρια, εκείνο της «cat lady» ή αλλιώς το «θα μείνεις γεροντοκόρη με 10 γάτες».
Η πρόσφατη επιστροφή του όρου «childless cat lady» στον δημόσιο λόγο δείχνει ότι μιλάμε για έναν έμφυλο μηχανισμό πειθάρχησης. Η «cat lady» παρουσιάζεται ως εννοιολογικό σχήμα που τιμωρεί κάθε γυναίκα, η οποία δεν τσεκάρει τα κουτάκια γάμος-παιδί, είτε έχει γάτες είτε όχι. Η ίδια η λέξη «cat lady» φέρει ήδη αρνητική χροιά, ενώ η προσθήκη του «crazy» ή του «childless» παγιώνει την ιδέα ότι μιλάμε για κάτι παθολογικό, την ίδια στιγμή που ο δυϊσμός «σκύλος = ανδρικό, ενεργητικό, έξω» έναντι «γάτα = θηλυκό, σιωπηλό, μέσα» αποκαλύπτει πόσο βολικά θηλυκοποιήσαμε τη γάτα, για να θηλυκοποιήσουμε την ίδια τη μοναξιά.
Ωστόσο, συμφωνούμε τουλάχιστον σίγουρα σε αυτό: το πρόβλημα δεν είναι ποτέ τα ζώα! Το πρόβλημα είναι ένας κόσμος που χρειάζεται πάντα μια κατηγορία για να σε απειλήσει με μοναξιά ή να σε στιγματίσει ως διαφορετική. Σε αυτό το κείμενο, η «τρελή γατο-δεσποινής» μπαίνει στο μικροσκόπιο για να δούμε πόσο πολύ μοιάζει τελικά με κάθε γυναίκα που τολμά να βγει και να ζήσει έξω από το κλουβί που την έβαλαν αιώνες τώρα!
Ξεκινώντας με την αρχαιότητα, σε νεολιθικά ευρήματα, όπως η ταφή ανθρώπου με γάτα στην Κύπρο, η γάτα εμφανίζεται ως σύντροφος, ενώ σε κοινωνίες της Μεσογείου, τα μεγάλα αιλουροειδή συνοδεύουν Μεγάλες Μητέρες, θεότητες τύπου Κυβέλης ή Ρέας με λιοντάρια, ενώ στην κλασική αρχαιότητα ο θίασος του Διονύσου και η σφαίρα της Αρτέμιδος ή της Αφροδίτης γεμίζουν με πάνθηρες και γατόμορφες φιγούρες που δηλώνουν άγρια θηλυκή ισχύ. Έτσι, προκύπτει ο πρώτος στιβαρός συνειρμός «αιλουροειδές = θηλυκή δύναμη».
Η Αίγυπτος έρχεται να παγιώσει τον συμβολισμό μέσα από την Bastet, θεά της γονιμότητας, της προστασίας του σπιτιού και της θηλυκής δύναμης, η οποία απεικονίζεται ως γάτα ή γυναίκα με κεφάλι γάτας. Έτσι, η «θηλυκοποίηση της γυναίκας μέσω της γάτας» λειτουργεί ως δήλωση ισχύος. Έπειτα, θεότητες, όπως η Li Shou στην Κίνα, συνδεδεμένη με τη γονιμότητα, και η Φρέγια στη σκανδιναβική μυθολογία, που οδηγεί άρμα με γάτες, εμπλουτίζουν το ίδιο μοτίβο της γάτας ως συνοδού της θηλυκής δύναμης, της ομορφιάς και του έρωτα.
Στον Μεσαίωνα οι κοινωνίες της Ευρώπης αντιμετωπίζουν ως «deviant» κάθε γυναίκα που δεν ακολουθεί τη νόρμα γάμου, τεκνοποίησης και πειθήνιας υποταγής σε αντρική εξουσία. Η αγροτική οικονομία και η αποθήκευση σιτηρών φέρνουν τις γάτες μέσα στο σπίτι ως βασικό όπλο κατά των τρωκτικών, επομένως η εικόνα «γυναίκα στο σπίτι = γάτες στο σπίτι» εδραιώνεται πρακτικά πριν γίνει συμβολική. Οι brewsters (γυναίκες ζυθοποιοί) της ύστερης μεσαιωνικής Αγγλίας δούλευαν και ζούσαν σε χώρους γεμάτους κριθάρι και βύνη, όπου η παρουσία γατών ήταν αυτονόητη. Η Judith Bennett, τεκμηριώνει ότι πολλές ζυθοποιοί ήταν χήρες ή ανύπαντρες γυναίκες με δικό τους σπίτι, διέθεταν χρήματα, ζούσαν μόνες και δεν είχαν άντρες συγγενείς να «εγγυηθούν» για την ηθική τους, ακριβώς ο τύπος γυναίκας που περιγράφεται ως «odd by the standards of the time» από την Walker-Meikle. Και επειδή οι γάτες βρίσκονταν ούτως ή άλλως παντού σε μοναστήρια, αγορές, αυλές και αποθήκες, η συσχέτιση «μοναχική γυναίκα + γάτες» δε γεννήθηκε ως στερεότυπο, αλλά ως υποψία. Η γυναίκα που ζει έξω από τα κοινωνικά όρια και το ζώο που δεν υποτάσσεται σχημάτισαν ένα ζευγάρι που η κοινωνία φοβήθηκε πριν το κοροϊδέψει, διότι κάθε εποχή φοβάται αυτό που δεν μπορεί να εξημερώσει.
Στον 16ο αιώνα η δαιμονοποίηση κλιμακώνεται, καθώς οι δίκες μαγείας εισάγουν την ιδέα των «familiar spirits», συχνά γάτες, που υποτίθεται υπηρετούν τη μάγισσα. Η Agnes Waterhouse, η πρώτη γυναίκας που εκτελέστηκε για μαγεία στην Αγγλία (1566) και ομολόγησε πως η γάτα της λεγόταν κυριολεκτικά Satan, αποτυπώνει την απογείωση αυτής της φαντασίωσης. Παράλληλα, λαϊκές δοξασίες αντιμετωπίζουν τις γάτες ως «άψυχες», ενώ έθιμα που περιλαμβάνουν κάψιμο γατών νομιμοποιούνται ως «γούρι», κάνοντας ακόμη πιο παράξενη και ύποπτη κάθε μορφή στοργής προς αυτές. OMG!
Η μετα-μεσαιωνική Ευρώπη κληρονόμησε, έτσι, την καχυποψία προς κάθε «odd woman», εκείνη που αγαπούσε τα ζώα, δεν έμπαινε σε γάμους από ανάγκη, δε γεννούσε από καθήκον, και έγινε ο πρώτος ανθρώπινος καμβάς πάνω στον οποίο κόλλησε η γάτα ως κοινωνικό σχόλιο. Η Alice Maddicott το περιγράφει υπέροχα: η γάτα, με την αυτοκυριαρχία της και τη διακριτική της απόσταση, έγινε το τέλειο είδωλο της γυναίκας που δεν μπορείς να εξημερώσεις!
Κι όσο προχωρούμε προς τα αστικά κέντρα του 18ου και 19ου αιώνα, περισσότερες γυναίκες ζούσαν μόνες και η γάτα ταίριαζε στα νέα διαμερίσματα. Έτσι, η εικόνα της «spinster», έπρεπε να θεωρηθεί ελλειμματική. Στα περιοδικά γελοιοποιείται, στη λογοτεχνία παγιώνεται ως θλιβερή φιγούρα, και η γάτα μετατρέπεται σε «υποκατάστατο οικογένειας», σύμβολο μιας ζωής που, δήθεν, δεν ολοκληρώθηκε! OMGx2! Τον 19ο αιώνα η Miss Havisham στο Great Expectations του Dickens έρχεται να δώσει σώμα σε όλο αυτό με μια άγαμη, εγκαταλελειμμένη γυναίκα που ζει μέσα στα ερείπια ενός παρελθόντος, συνδεδεμένη –λένε– με μια πραγματική spinster που φρόντιζε δύο γάτες και ένα μπουλντόγκ σαν παιδιά της.
Την ίδια περίοδο, οι αντίπαλοι του κινήματος των σουφραζετών ανακαλύπτουν ότι οι γάτες λειτουργούν εξαιρετικά ως όπλο χλεύης, και τις απεικονίζουν να παραμελούν παιδιά και άντρες, γιατί υποτίθεται ότι «προτιμούν τις γάτες τους»! Το σύνθημα «Give votes to cats?» γελοιοποιεί και ταυτόχρονα επιβεβαιώνει ότι μια γυναίκα που απομακρύνεται από το πατριαρχικό σενάριο μητρότητας αντιμετωπίζεται σαν κάτι εκτός φυσικής τάξης. Στις αρχές του 20ού αιώνα καταγράφεται για πρώτη φορά ο όρος «cat lady». Έπειτα, η ποπ κουλτούρα αναλαμβάνει τη σκυτάλη, από την παράξενη γριούλα στο A Clockwork Orange μέχρι τις τραγικά εγκαταλελειμμένες γυναίκες του Grey Gardens, η εικόνα «πολλές γάτες = ψυχική αστάθεια» σταθεροποιείται. Τα ΜΜΕ των ’70s και ’80s υιοθετούν το trope, η τηλεόραση το βάζει στο blender, και το 1998 οι Simpsons αποφασίζουν να παγιώσουν το παγκόσμιο blueprint, «Crazy Cat Lady» που μιλάει ασυνάρτητα και ζει στο περιθώριο.
Όμως, στη σύγχρονη εποχή η «cat lady» διαφοροποιείται. Η ποπ κουλτούρα του 2025 επαναφέρει τη φράση «childless cat ladies» με ξεκάθαρα φεμινιστικούς όρους. Η CatCon γεμίζει με γυναίκες που υιοθετούν το label ως ταυτότητα, η Taylor Swift ανατρέπει δημόσια το αφήγημα ότι οι γάτες «χαλάνε» μια γυναίκα υψηλού status και εκατοντάδες επιχειρήσεις επανεφευρίσκουν τον όρο με τρυφερότητα αντί για λύπηση. Η γυναίκα με γάτες δε διαβάζεται πλέον ως αποτυχημένη, αλλά ως άτομο που επιλέγει το είδος συντροφιάς που τη γαληνεύει χωρίς καμία διάθεση να απολογηθεί, έτσι, η επιμονή της κοινωνίας να προβάλλει τη μοναχικότητα ως τιμωρία βρίσκει τις νέες γενιές απόλυτα αδιάφορες.
Κάπου εδώ, το «μη μείνεις έτσι (άγαμη/άτεκνη)» αρχίζει να ακούγεται σαν παραδοχή φόβων άλλων παρά σαν ενδιαφέρον για τη δική σου ζωή. «Έτσι» πώς ακριβώς; Με δουλειά, σχέσεις, φίλους, σκύλο, πετυχημένη καθημερινότητα και αν μου κάνει κέφι τρεις γάτες να κόβουν βόλτες στο σπίτι μου; Η γραφικότητα της φράσης καταρρέει μόλις τη βάλεις δίπλα σε μια πραγματική ζωή, γεμάτη επιλογές, επιθυμίες και ανθρώπινη σύνδεση. Δεν έχει καμία σχέση με μοναξιά∙ έχει σχέση με αυτοδιάθεση.
Δεν είμαστε ο καμβάς πάνω στον οποίο θα προβληθούν τα κενά κανενός, ούτε οι ανασφάλειες, ούτε τα στερεότυπα, ούτε η κοινωνική φλυαρία που χρειάζεται πάντα μια απειλή για να σε κρατά στο «φυσιολογικό». Αν κάποιος τρομάζει επειδή ζεις χωρίς άντρα, χωρίς παιδιά, με σκύλο ή γάτες ή θαλάσσιο ελέφαντα, το πρόβλημα δεν είναι η ζωή σου. Το πρόβλημα είναι ο τρόπος που εκείνος βλέπει τις γυναίκες στον 21ο αιώνα!
Η γιαγιά μου έλεγε: «Δεν πειράζει αν δεν παντρευτείς∙ πειράζει αν αυτό που διαλέξεις δε σε κάνει ευτυχισμένη».
Η πρόταση αυτή βγήκε από μια γυναίκα με ουσία, που πλήρωσε ακριβά τη συμμόρφωση και τόλμησε να πει στην εγγονή της το αντίθετο από αυτό που έζησε. Η ευτυχία δε μοιάζει με παράσημο που στο καρφιτσώνουν όταν τσεκάρεις κουτάκια, μοιάζει περισσότερο με εσωτερική απόφαση, γνωρίζω ποια είμαι, τι θέλω, τι δεν ανέχομαι και δε θα αφήσω ΠΟΤΕ τα κενά των άλλων να ντυθούν ως δικά μου. Συνεπώς, και το αφήγημα του «άλλου μισού» γλιστράει ευγενικά εκτός κάδρου· καμία γυναίκα δε γεννήθηκε μισή, ώστε να χρειάζεται σωτήρα ή ιδιοκτήτη, μόνο μια άλλη ολόκληρη ύπαρξη που θα διαλέξει να κυλήσει δίπλα της, όχι μπροστά της ούτε πίσω της. Τελικά, αν είναι να «μείνει κάποια με πέντε γάτες», ας είναι επειδή τις διάλεξε αυτή, με τον ίδιο τρόπο που θα διαλέξει να μην παντρευτεί όποιον να ’ναι, μόνο και μόνο για να μην τρομάξει η κοινωνία.
Συντάκτης: Έρρικα Στ. Παπαδημητρίου
