Η φωτογραφία της Francesca Woodman: Αντέχεις να σε κοιτάζεις μέχρι να χαθείς;

Υπάρχουν καλλιτέχνες που αφήνουν πίσω τους έργο.
Και υπάρχουν κι εκείνοι που αφήνουν ίχνη.
Σκιές.
Μια αίσθηση ότι κάποιος ήταν εδώ — και μετά έφυγε, χωρίς να κλείσει την πόρτα.

Η Francesca Woodman ανήκει στη δεύτερη κατηγορία. Δεν φωτογράφισε απλώς τον εαυτό της. Τον διέλυσε. Τον έκανε διαφανή. Τον άφησε να ξεθωριάσει μέσα στο ίδιο του το περίγραμμα, μέχρι να μοιάζει λιγότερο με σώμα και περισσότερο με ανάμνηση.

Τα αυτοπορτρέτα της δεν είναι πορτρέτα. Είναι αποχωρισμοί.

Σε μια εποχή που η αυτοαναπαράσταση λειτουργεί ως επιβεβαίωση — υπάρχω, με βλέπεις — η Woodman έκανε το αντίστροφο. Έστρεφε τον φακό πάνω της όχι για να δηλώσει παρουσία, αλλά για να δοκιμάσει την απουσία. Το σώμα της συχνά θολό, κομμένο, μισοκρυμμένο πίσω από τοίχους, πόρτες, ταπετσαρίες. Σαν να μην ανήκει πλήρως στον χώρο. Σαν να μην είναι βέβαιο ότι δικαιούται να τον καταλαμβάνει.

Γεννημένη σε οικογένεια καλλιτεχνών, μεγάλωσε μέσα στην εικόνα. Όμως η σχέση της με αυτή δεν ήταν ποτέ διακοσμητική. Από πολύ νωρίς, η φωτογραφία έγινε για εκείνη ένα είδος σιωπηλής εξομολόγησης. Όχι προς τον θεατή — αλλά προς τον εαυτό της. Ένα συνεχές «είσαι εδώ;», επαναλαμβανόμενο, βασανιστικό.

Κι όσο επαναλαμβανόταν, τόσο η απάντηση γινόταν πιο αβέβαιη.

Το σώμα στα έργα της δεν έχει σταθερότητα. Διαλύεται σε μακρές εκθέσεις, χάνεται σε κίνηση, συγχωνεύεται με τους τοίχους. Η Woodman δεν ποζάρει. Υποχωρεί. Δεν στήνεται μπροστά στον φακό — παραδίδεται σε αυτόν. Κι εκεί, μέσα στη διαδικασία, γεννιέται κάτι βαθιά ανησυχητικό: η αίσθηση ότι η εικόνα δεν καταγράφει απλώς μια ψυχική κατάσταση, αλλά την επιταχύνει.

Γιατί τι σημαίνει να φωτογραφίζεις τον εαυτό σου ξανά και ξανά;

Είναι πράξη αυτογνωσίας;
Ή μήπως μια προσπάθεια να ελέγξεις την εξαφάνισή σου;

Στην περίπτωση της Woodman, ο φακός λειτουργεί ταυτόχρονα ως καθρέφτης και ως παγίδα. Κάθε λήψη μοιάζει με απόπειρα να οριστεί το «εγώ». Αλλά κάθε αποτέλεσμα το διαβρώνει. Όσο περισσότερο κοιτάζεται, τόσο λιγότερο συμπαγής γίνεται. Σαν η ίδια η πράξη της παρατήρησης να αφαιρεί ύλη από το υποκείμενο.

Η τέχνη της δεν κραυγάζει. Δεν καταγγέλλει. Δεν εξηγεί. Είναι χαμηλόφωνη, σχεδόν ντροπαλή. Κι ακριβώς γι’ αυτό στοιχειώνει. Γιατί δεν ζητά να τη λυπηθείς. Σε αναγκάζει απλώς να μείνεις λίγο παραπάνω με την αμηχανία σου. Με την ιδέα ότι κάποιος μπορεί να διαλύεται αργά, μπροστά στα μάτια σου, χωρίς θεαματικές εξάρσεις.

Η Woodman αυτοκτόνησε στα 22 της. Το γεγονός αυτό συχνά βαραίνει το έργο της — και δικαίως. Όχι όμως για να το εξηγήσει, αλλά για να το φωτίσει από άλλη γωνία. Τα έργα της δεν «προβλέπουν» το τέλος. Το προσεγγίζουν. Το ψηλαφούν. Το δοκιμάζουν σαν σκέψη πολύ πριν γίνει πράξη.

Κι εδώ γεννιέται το  ερώτημα:
μπορεί η τέχνη να γίνει χώρος όπου ο δημιουργός εξαντλείται;

Όταν στρέφεις συνεχώς το βλέμμα προς τα μέσα, όταν αναλύεις, αποδομείς, αμφισβητείς την ίδια σου την ύπαρξη, υπάρχει σημείο που η αναζήτηση μετατρέπεται σε διάβρωση. Η Woodman δεν χρησιμοποίησε την τέχνη για να σωθεί. Τη χρησιμοποίησε για να πει την αλήθεια της. Και η αλήθεια αυτή ήταν εύθραυστη, ρευστή, επικίνδυνα διάφανη.

Σήμερα, τα έργα της κυκλοφορούν σε μουσεία, βιβλία, εκθέσεις. Τα κοιτάμε με απόσταση, με γνώση του τέλους. Όμως το πραγματικό τους βάρος δεν βρίσκεται στη βιογραφία. Βρίσκεται στο ερώτημα που μας αφήνουν:
τι κάνουμε όταν ο καθρέφτης δεν μας επιστρέφει πια ένα σταθερό πρόσωπο;

Η Francesca Woodman μας αφήνει με μια εικόνα που ξεθωριάζει. Με ένα σώμα που μοιάζει έτοιμο να διαλυθεί. Με την επίγνωση ότι κάποιες φορές, η τέχνη δεν είναι λύτρωση. Είναι απλώς η πιο ειλικρινής καταγραφή της απώλειας που έρχεται.

Ίσως τελικά το πιο άβολο στοιχείο στο έργο της  δεν είναι ο θάνατός της, αλλά η οικειότητα που μας επιβάλλει. Γιατί όσο την κοιτάς, τόσο καταλαβαίνεις ότι δεν μιλά μόνο για εκείνη. Μιλά για όλους όσοι έσκυψαν υπερβολικά πάνω από τον εαυτό τους, αναζητώντας νόημα, ταυτότητα, απόδειξη ύπαρξης. Για όλους όσοι κοίταξαν τον καθρέφτη λίγο παραπάνω απ’ όσο άντεχαν.

Σήμερα, σε έναν κόσμο που απαιτεί διαρκή παρουσία, συνεχή έκθεση, αδιάκοπη αυτοαναπαράσταση, το έργο της Woodman μοιάζει προφητικό. Όχι γιατί προέβλεψε το τέλος της, αλλά γιατί κατέγραψε το ρίσκο του να γίνεις το ίδιο σου το θέμα. Να μετατρέψεις τον εαυτό σου σε πεδίο έρευνας. Να ζητάς από την εικόνα να σου πει ποιος είσαι — και να μην παίρνεις ποτέ ξεκάθαρη απάντηση.

Ίσως η τέχνη της να μας θυμίζει κάτι που αποφεύγουμε να παραδεχτούμε: ότι δεν αντέχουν όλοι το βάθος της αυτοπαρατήρησης. Ότι η ενδοσκόπηση δεν θεραπεύει πάντα. Μερικές φορές σε εξαντλεί σε διαλύει. Και ότι υπάρχουν άνθρωποι που χάνονται από το βάρος του να κοιτάζουν πολύ καθαρά.

Εσύ;

Μέχρι πού μπορείς να σκάψεις μέσα σου χωρίς να χαθείς;