Πώς θα ένιωθες αν μπορούσες να ξεχάσεις εκείνο το βράδυ που στοιχειώνει χρόνια τα όνειρά σου; Αν μπορούσες να διαγράψεις τον πόνο της απώλειας, την ντροπή μιας αποτυχίας ή τον φόβο της τραυματικής εμπειρίας που σε άλλαξε για πάντα;
Φαντάσου να ξυπνάς ένα πρωί, να πίνεις τον καφέ σου και το μυαλό σου να είναι γεμάτο λουλούδια, φως και χαρούμενες στιγμές, χωρίς τα σκοτάδια, τον πόνο και το στρες που μέχρι πρότινος σε κρατούσαν ξάγρυπνο τα βράδια. Τι θα γινόταν αν μπορούσαμε να ξεχάσουμε ό,τι μας πληγώνει; Μπορεί στο σινεμά, να το έκαναν ο Joel και η Clementine, στην «Αιώνια Λιακάδα ενός Καθαρού Μυαλού», αλλά αυτή τη στιγμή που μιλάμε, αυτό το σενάριο παίρνει σάρκα και οστά σε εργαστήρια της Ιαπωνίας, όπου επιστήμονες από τα Πανεπιστήμια του Κιότο και του Τοχόκου έχουν κάνει βήματα που μας φέρνουν πιο κοντά στη διαγραφή επιλεκτικών αναμνήσεων – όχι με τη χρήση μαγικών μηχανημάτων, αλλά χρησιμοποιώντας φως και γενετική χειραγώγηση.
Και ναι μεν εκ πρώτης όψεως μπορεί να θεωρηθεί ως επανάσταση που υπόσχεται λύτρωση, αλλά ταυτόχρονα ανοίγει το κουτί της Πανδώρας με πλήθος ηθικών διλημμάτων να ξεπηδούν. Είναι τελικά ελπίδα για τα εκατομμύρια πληθυσμού που βασανίζονται από τραύματα, ή το πρώτο βήμα προς έναν δυστοπικό κόσμο όπου η μνήμη γίνεται προαιρετικό app που uninstall-άρεις με ένα κλικ; Ποιοι θα ήμασταν άραγε χωρίς τις αναμνήσεις μας; Και ποιος θα έχει το δικαίωμα να τις σβήνει;
Η επιστημονική πραγματικότητα πίσω από το θαύμα
Η έρευνα στο Πανεπιστήμιο του Κιότο, υπό την καθοδήγηση των Akihiro Goto και Yasunori Hayashi, βασίζεται στην οπτογενετική – μια τεχνική που χρησιμοποιεί φως για να ελέγχει συγκεκριμένα κύτταρα στον εγκέφαλο. Σύμφωνα με πρόσφατες ανακοινώσεις, κατάφεραν να «σβήσουν» συγκεκριμένες κινητικές αναμνήσεις σε ποντίκια, εκθέτοντάς τα σε μπλε φως. Η μέθοδος που εφαρμόζουν στοχεύει σε πρωτεΐνες που «κλειδώνουν» τις αναμνήσεις στα νευρικά δίκτυα, αποδυναμώνοντάς τες ή διαγράφοντάς τες εντελώς. Φαντάσου ένα ποντίκι αποφεύγει ένα σκοτεινό λαβύρινθο λόγω φόβου, και με ένα φλας μπλε φωτός, ο φόβος ανήκει στο παρελθόν και ξαφνικά ξεκινάει να τρέχει στα σκοτάδια λες και βρίσκεται σε ηλιόλουστο λιβάδι.
Αυτό μόλις διάβασες δε θεωρείται πλέον επιστημονική φαντασία – είναι προέκταση παλιότερων πειραμάτων. Από το 2014, επιστήμονες είχαν καταφέρει να «επαναπρογραμματίσουν» δυσάρεστες αναμνήσεις σε ποντίκια, μετατρέποντας τις αρνητικές εμπειρίες σε θετικές. Τώρα, βλέπουμε πως οι Ιάπωνες το πηγαίνουν ακόμα παραπέρα, εστιάζοντας σε θεραπείες για το PTSD και τις τραυματικές αναμνήσεις που κρατούν εκατομμύρια ανθρώπους παγιδευμένους σε κύκλο αγωνίας. Σκέψου τους βετεράνους πολέμου ή τα θύματα κακοποίησης. Αν μπορούσαμε να σβήσουμε εκείνο το flashback που τους ξυπνάει ιδρωμένους τα βράδια, δε θα ήταν σωτήριο; Οι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η μέθοδος είναι ακριβής και σβήνει μόνο την ανεπιθύμητη ανάμνηση, χωρίς να παρεμβαίνει ή επηρεάζει άλλες αναμνήσεις.
Παράλληλα, στο Πανεπιστήμιο του Τοχόκου, οι ερευνητές εστίασαν στα αστροκύτταρα που ρυθμίζουν ποιες εμπειρίες γίνονται μακροπρόθεσμες μνήμες. Χρησιμοποιώντας πάλι οπτογενετική, αμέσως μετά από ένα ήπιο ηλεκτρικό σοκ, κατάφεραν να καταστήσουν όξινα τα αστροκύτταρα στην αμυγδαλή (το κέντρο του φόβου). Μετά από αυτή την εφαρμογή, τα ποντίκια θυμόντουσαν αρχικά τον φόβο, αλλά την επόμενη μέρα τον είχαν ξεχάσει. Σε αντίθεση με την αλκαλοποίηση, που όπως αποδείχτηκε ενίσχυε τις μνήμες, κάνοντας ακόμα και έντονες εμπειρίες να διαρκούν εβδομάδες. «Η κατανόηση αυτών των διαδικασιών μπορεί να ανοίξει δρόμους για θεραπείες που εμποδίζουν τον σχηματισμό τραυματικών μνημών», επισήμανε ο επικεφαλής Hiroki Yamao.
Αυτές οι τεχνικές δεν είναι ακόμα έτοιμες να εφαρμοστούν σε ανθρώπους – είναι επεμβατικές, απαιτούν χειρουργική επέμβαση και λειτουργούν μόνο σε στενά χρονικά πλαίσια κατά τη δημιουργία της μνήμης. Ωστόσο, η πρόοδος είναι ραγδαία, και ήδη γίνεται συζήτηση για τη μεταφορά τους σε κλινικές δοκιμές.
Μια νέα εποχή για την ψυχική υγεία
Ας ξεκινήσουμε με τα καλά νέα, γιατί σε έναν κόσμο γεμάτο δράματα, χρειαζόμαστε λίγη αισιοδοξία. Η δυνατότητα διαγραφής αναμνήσεων μπορεί να αλλάξει τη ζωή εκατομμυρίων. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, το PTSD πλήττει περίπου 3-4% του πληθυσμού παγκοσμίως, ενώ τραύματα από απώλειες, ατυχήματα ή βία βρίσκονται παντού. Μια θεραπεία που δεν απαιτεί χάπια ή ψυχοθεραπεία ετών, αλλά ελεγχόμενο «φωτισμό» του εγκεφάλου, φαντάζει σωτήρια καθώς όλοι θα μπορούσαν να απαλλαγούν από τις αλυσίδες του παρελθόντος. Οι ερευνητές βλέπουν εφαρμογές σε διαταραχές όπως η κατάθλιψη, όπου αρνητικές μνήμες τροφοδοτούν κύκλους πόνου, ή ακόμα και σε νευροεκφυλιστικές ασθένειες όπως το Αλτσχάιμερ, όπου η κατανόηση της μνήμης μπορεί να οδηγήσει σε καλύτερες θεραπείες, με τους επιστήμονες να σημειώνουν πως: «Αυτή η τεχνολογία προσφέρει μια νέα προσέγγιση στη διαχείριση ψυχικού τραύματος».
Είναι εύκολο να ενθουσιαστούμε; Σίγουρα! Ποιος δε θα ήθελε να σβήσει τον πόνο; Και με τα μέσα ενημέρωσης να εστιάζουν σε τέτοιου είδους ανακαλύψεις ως θαύματα, είναι εύκολο να παρασυρθεί κανείς. Μα δε θα σου κρύψω πως αισθάνομαι μια ανησυχία. Γιατί οι αναμνήσεις δεν είναι απλές φωτογραφίες σε ένα άλμπουμ. Είναι τα κομματάκια του παζλ που διαμορφώνουν την προσωπικότητα μας και χτίζουν την ψυχή μας.
Τα σκοτεινά σύννεφα
Εδώ έρχεται η ηθική πλευρά, που με ενδιαφέρει ιδιαίτερα. Οι αναμνήσεις είναι το θεμέλιο της ταυτότητάς μας. Χωρίς αυτές, ποιοι είμαστε; Η διαγραφή μιας τραυματικής μνήμης μπορεί να σβήσει και συνδεδεμένες εμπειρίες, αλλάζοντας την προσωπικότητα. Φαντάσου να ξεχνάς ένα τραύμα κακοποίησης: Θα χάσεις τον πόνο, μα ίσως και την ενσυναίσθηση που απέκτησες από αυτό και σε ώθησε να βοηθάς άλλους. Σε μελέτες, όπως αυτή στο Frontiers in Psychology, αναφέρεται ότι η αλλαγή μνήμης μπορεί να προκαλέσει «αποσύνδεση από το παρελθόν», οδηγώντας σε απώλεια αυθεντικότητας και συνοχής της προσωπικής ιστορίας. Να σου δώσω ένα απλό παράδειγμα: Οι αξίες ενός ασθενή που σβήνει από τη μνήμη του μια παιδική τραγωδία μπορούν να αλλάξουν και από φιλάνθρωπος να γίνει εγωκεντρικός ή και απαξιωτικός. Αυτό θα οδηγήσει με μαθηματική ακρίβεια στην απώλεια του εαυτού του και λίγο αργότερα στην πολυθρόνα του ψυχοθεραπευτή.
Άλλο ένα καυτό ζήτημα αφορά στην αυτονομία και τη συναίνεση. Πώς μπορεί να συναινέσει κάποιος πλήρως, όταν δεν μπορεί να προβλέψει τις συνέπειες; Σε ευάλωτα άτομα – παιδιά, ηλικιωμένους, ψυχικά ασθενείς – ο κίνδυνος εξαναγκασμού είναι υπαρκτός. Οικογένειες, κυβερνήσεις ή εργοδότες θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν μελλοντικά την τεχνολογία για τον «καθαρισμό» ανεπιθύμητων μνημών, όπως σε δυστοπικά σενάρια.
Σε άρθρο που δημοσιεύτηκε στο «The Atlantic» το 2014 – όταν όλα αυτά ήταν ακόμα στη σφαίρα της φαντασίας – και εξέταζε τα ηθικά διλήμματα γύρω από την ιδέα της διαγραφής δυσάρεστων αναμνήσεων τέθηκε το σημαντικό ερώτημα: «Αν σβήσουμε δυσάρεστες μνήμες, αλλάζουμε τον εαυτό μας;». Μεταξύ άλλων διακεκριμένων επιστημόνων απάντησε και ο Hank Greely, διευθυντής του Κέντρου Δικαίου και Βιοεπιστημών στο Πανεπιστήμιο Stanford, αναφέροντας ρητά: «Οι μνήμες συνθέτουν την ταυτότητά μας, συμπεριλαμβανομένων των προσωπικοτήτων μας, και με κάποιους σημαντικούς τρόπους, είμαστε οι μνήμες μας. Αν χάσουμε ή αλλάξουμε τις μνήμες μας, θα γίνουμε διαφορετικοί άνθρωποι». Επιπλέον, οφείλουμε να θυμόμαστε ότι η μάθηση εξαρτάται από τα λάθη και τη μνήμη. Διαγράφοντας αρνητικές εμπειρίες, μπορεί να επαναλάβουμε μοτίβα, χάνοντας την αυτοκριτική. Σκέψου έναν εγκληματία που σβήνει τη μνήμη ενός αδικήματος: Ποια ηθική ευθύνη μένει;
Σε κοινωνικό επίπεδο, η απώλεια τραυματικών μνημών μπορεί να αμβλύνει την ενσυναίσθηση. Κινήματα όπως το #MeToo ή το #BlackLivesMatter βασίζονται σε συλλογικές μνήμες αδικίας για αλλαγή. Αν τις σβήσουμε, πώς θα πολεμήσουμε την ανισότητα; Η Frontiers προειδοποιεί για «κίνδυνο κατάχρησης» από καθεστώτα, όπου η τεχνολογία γίνεται εργαλείο ελέγχου.
Οι μνήμες, ακόμα και οι πικρές, μας κάνουν ανθρώπους. Μας διδάσκουν συμπόνια, ανθεκτικότητα, αγάπη. Σβήνοντάς τες, κινδυνεύουμε να χάσουμε την ψυχή μας, να γίνουμε σκιές του εαυτού μας σε έναν κόσμο χωρίς βάθος.
Ισορροπώντας το φως με το σκοτάδι
Παρά τον ενθουσιασμό, οι επιστήμονες τονίζουν ότι βρισκόμαστε στα πρώτα βήματα. Η «αιώνια λιακάδα» δεν είναι μακριά, όμως, και χρειάζεται προσοχή για να μη μετατραπεί σε εφιάλτη. Πρέπει να δημιουργήσουμε ρυθμιστικά πλαίσια, με έμφαση στη διαφάνεια και την ηθική. Και ας μην ξεχνάμε πως το μέλλον της μνήμης μπορεί να είναι λιγότερο αμετάβλητο, μα η ανθρώπινη φύση χρειάζεται τις σκιές για να λάμψει το φως. Στο τέλος, η ερώτηση είναι προσωπική: Θα θυσίαζες κομμάτι του εαυτού σου για λιγότερο πόνο; Η δε απάντηση βρίσκεται στην καρδιά σου.
Συντάκτης: Κρίστη Σταθοπούλου
