Η σπουδαία τέχνη δε γεννιέται ποτέ εν κενώ. Πηγάζει από την καρδιά, το μυαλό, αλλά και από κάθε επώδυνη και ωστόσο πολύτιμη εμπειρία, που ο καλλιτέχνης βιώνει στην πορεία τής ζωής του. Ακούμε συχνά πως ο οξύς ψυχικός πόνος παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση μιας βαθιά καλλιτεχνικής και δημιουργικής προσωπικότητας. Ίσως επομένως οι σπουδαίες δημιουργίες να ξεπηδούν από έντονες εσωτερικές συγκρούσεις, ψυχικές δοκιμασίες και σιωπηλούς αγώνες. Συχνά η τέχνη λειτουργεί ως ένα είδος διεξόδου από τον πόνο, τη θλίψη, τις επώδυνες σκέψεις. Ή ακόμα και ως ένα είδος αυτοθεραπείας για την πονεμένη ψυχή. Αυτό το άρθρο είναι αφιερωμένο σε ιδιοφυείς ανθρώπους, σε σπουδαίους καλλιτέχνες που, παρά – ή ίσως και εξαιτίας – τις σοβαρές ψυχικές διαταραχές που αντιμετώπιζαν, άφησαν ανεξίτηλο το αποτύπωμά τους στην παγκόσμια πολιτιστική ιστορία. Άνθρωποι που μετουσίωσαν την ψυχική νόσο και τον πόνο που αυτή προκαλεί σε καλλιτεχνικά αριστουργήματα, αντικείμενα θαυμασμού για εκατομμύρια ανθρώπους ανά την υφήλιο.
Σαφέστατα και δε φιλοδοξώ να ωραιοποιήσω τον ψυχικό πόνο. Επιθυμώ μόνο να προσεγγίσω, ακροθιγώς έστω, την περίπλοκη σχέση μεταξύ ψυχικής νόσου και δημιουργικότητας, όπως συχνά την αντιλαμβάνομαι μέσα από τη μελέτη τής δημιουργίας και τού βίου καλλιτεχνών που θαυμάζω και αγαπώ. Ίσως μπορέσει κανείς να διακρίνει πόσο βαθιά συνδεδεμένα είναι μεταξύ τους ο πόνος, η ευαισθησία, η ιδιοφυΐα και η δημιουργικότητα. Βαθύτερη επιθυμία μου είναι να ενισχυθεί ο σεβασμός προς όσους παλεύουν με την ψυχικές νόσους, καλλιτέχνες και μη, ιδιοφυΐες και μη.
Η ιστορία της τέχνης (αλλά και της επιστήμης) είναι γεμάτη από παραδείγματα ανθρώπων που έζησαν ολόκληρη τη ζωή τους στο μεταίχμιο ευφυΐας και ψυχικής ασθένειας. Πολλοί από τους πιο εμβληματικούς δημιουργούς της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς έπασχαν από σοβαρές ψυχικές διαταραχές, που όσο και αν ταλαιπώρησαν τους ίδιους φρικτά, συχνά όμως πυροδότησαν τη δημιουργική τους δύναμη. Τα έργα που γεννήθηκαν από πολλούς τέτοιους ανθρώπους αποτελούν πολύτιμα δώρα για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Μέσα από τον πόνο, τη σύγχυση και τον εσωτερικό αγώνα τους, αναδύθηκε τέχνη που μίλησε στις ψυχές εκατομμυρίων ανθρώπων.
Οι Edvard Munch, Michelangelo Buonarroti, Vincent van Gogh, Γιαννούλης Χαλεπάς, Franz Xaver Messerschmidt, Yayoi Kusama, θα σας συστηθούν μέσα από τις γραμμές αυτές σύντομα και θα σας παρουσιάσουν όλοι τους κάποιο εμβληματικό τους έργο. Είναι 6 καλλιτέχνες διαφορετικής καταγωγής και εποχής, που όλοι έπασχαν από κάποια σοβαρή ψυχική διαταραχή, αλλά που αυτό δεν τους εμπόδισε από το να δημιουργήσουν έργα ανεκτίμητης αξίας στον τομέα τής τέχνης με τον οποίο ασχολήθηκαν.
1. Edvard Munch (Έντβαρντ Μουνκ) (1863–1944)
Διάγνωση: Διπολική διαταραχή, κρίσεις πανικού
Γνωστό έργο: Η Κραυγή (1893)
Μια παραμορφωμένη φιγούρα, τα χέρια στο πρόσωπο, φόντο σε αποχρώσεις του κόκκινου και του μπλε – και ένα ουρλιαχτό που σείει ολόκληρο τον κόσμο γύρω της. Η έμπνευση ήρθε από μια προσωπική στιγμή κρίσης. Όπως ο ίδιος έγραψε στο ημερολόγιό του: “Περπατούσα με δύο φίλους… ο ήλιος έδυε… ξαφνικά ο ουρανός έγινε κατακόκκινος… ένιωσα μια απέραντη μελαγχολία… σταμάτησα και ένιωσα ότι η φύση ούρλιαζε. Άκουσα την Κραυγή της φύσης”. Αυτή η μαρτυρία ακριβώς είναι και ο πυρήνας του συγκεκριμένου έργου. Δεν πρόκειται για ένα πραγματικό ουρλιαχτό – αλλά για μια εσωτερική, πνιχτή κραυγή πανικού και υπαρξιακού τρόμου, όπως την ένιωσε τότε ο ίδιος ο καλλιτέχνης.
Όπως έγραψε επίσης ο ίδιος για τη ζωή του: “Η αρρώστια, η τρέλα και ο θάνατος ήταν οι μαύροι άγγελοι που φύλαγαν την κούνια μου”. Ο Μουνκ υπέφερε από αγχώδεις κρίσεις και κατάθλιψη, και θεωρείται ότι παρουσίαζε και έντονα συμπτώματα διπολικής διαταραχής. Η «Κραυγή» είναι ίσως η πιο ειλικρινής αναπαράσταση τού ανθρώπινου πανικού, γι’αυτό και τόσο πολλοί άνθρωποι νιώθουν ότι «μιλά» στην ψυχή τους. Η μορφή στον πίνακα είναι ουδέτερη με πρόθεση, για να αντιπροσωπεύει τον άνθρωπο εν γένει. Δεν είναι μόνο ο Μουνκ, εγώ ή εσύ. Είναι όλοι μας, σε μια στιγμή εσωτερικής κατάρρευσης.
2. Michelangelo Buonarroti (Μιχαήλ Άγγελος Μπουοναρότι) (1475–1564)
Πιθανή διάγνωση: Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, χαρακτηριστικά αυτιστικού φάσματος
Γνωστά έργα: Δαβίδ, Οροφή της Καπέλα Σιστίνα
Ο Πάπας Ιούλιος Β’ ανέθεσε στον Μιχαήλ Άγγελο τη διακόσμηση του ταβανιού, παρόλο που εκείνος θεωρούσε τον εαυτό του κυρίως γλύπτη. Η αποστολή που του ανέθετε ήταν να καλύψει μια τεράστια οροφή μήκους 40 μέτρων, με σκηνές από τη Γένεση – την ιστορία της δημιουργίας του κόσμου, του ανθρώπου και της πτώσης του.
Ο Μιχαήλ Άγγελος εργάστηκε μόνος του, σε αντίξοες συνθήκες, πάνω σε σκαλωσιές, συχνά ξαπλωμένος με το κεφάλι προς τα πάνω, υπό αφόρητη πίεση και πόνους. Κι όμως, μέσα σε τέσσερα χρόνια, κατάφερε αυτό που θα φάνταζε ακατόρθωτο.
Ο Μιχαήλ Άγγελος παρουσίαζε χαρακτηριστικά ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής, έντονη απομόνωση και τελειομανία. Η μοναξιά του και η βουβή εσωτερική του πάλη αντανακλώνται στο έργο του: η ομορφιά του είναι σχεδόν ανυπόφορη, γιατί μιλά κατευθείαν στην ψυχή. Η Καπέλα Σιστίνα είναι μια υπενθύμιση ότι ο άνθρωπος, με όλα του τα πάθη, τις δυσκολίες και τις αδυναμίες, είναι ικανός να αγγίξει το θεϊκό.
3. Vincent van Gogh (Βίνσεντ βαν Γκογκ) (1853–1890)
Διάγνωση: Διπολική διαταραχή, κατάθλιψη, πιθανή επιληψία
Γνωστά έργα: Αυτοπροσωπογραφία με κομμένο αυτί (1889)
Μετά από ένα επεισόδιο κατά το οποίο ο Βαν Γκογκ έκοψε το αυτί του σε κρίση ψυχικής αστάθειας, ζωγράφισε έναν από τους πιο συγκλονιστικούς του πίνακες αυτοπροσωπογραφίας: με επίδεσμο στο κεφάλι, βλέμμα χαμηλωμένο, και στο βάθος μια ιαπωνική στάμπα – ένδειξη της αγάπης του για την ιαπωνική τέχνη. Αυτός ο πίνακας δεν δείχνει απλώς έναν τραυματισμένο άνθρωπο, αλλά έναν άνθρωπο που πασχίζει με όλες του τις δυνάμεις να σταθεί όρθιος. Πίσω από τα χρώματα – τιρκουάζ φόντο και έντονα κοντράστ – διακρίνεται ένας ψυχισμός που, ναι μεν σπάει, αλλά που όμως δεν καταδέχεται να παραδοθεί.
4. Γιαννούλης Χαλεπάς (1851–1938)
Διάγνωση: Σχιζοφρένεια
Γνωστό έργο: Η Κοιμωμένη (1878)
Το έργο δημιουργήθηκε το 1878 και απεικονίζει τη Σοφία Αφεντάκη, μια νεαρή κοπέλα μόλις 18 ετών, που πέθανε από φυματίωση. Η οικογένειά της – πλούσια και γνωστή στην εποχή της – ανέθεσε στον νεαρό Χαλεπά να φιλοτεχνήσει τον τάφο της. Εκείνος, με μοναδική τρυφερότητα και συναισθηματική δύναμη, έδωσε μορφή στον αιώνιο ύπνο.
Η «Κοιμωμένη» δεν μοιάζει με κλασική ταφική μορφή. Δεν υπάρχει θρήνος. Το πρόσωπό της είναι γαλήνιο, σχεδόν χαμογελαστό. Τα χέρια της είναι σταυρωμένα με ηρεμία. Το ανάλαφρο ρούχο της αποπνέει αθωότητα. Μοιάζει σαν να κοιμάται γαλήνια. Σε έναν κόσμο που φοβάται τον θάνατο, η «Κοιμωμένη» μας καλεί να τον κοιτάξουμε με ησυχία και αποδοχή. Δεν είναι μόνο ένα άγαλμα μα μια υπενθύμιση πως το ωραίο και το τραγικό στη ζωή συνυπάρχουν.
Λίγο μετά τη δημιουργία της «Κοιμωμένης», ο Χαλεπάς άρχισε να εμφανίζει σοβαρά συμπτώματα σχιζοφρένειας. Το 1888 οι δικοί του αποφάσισαν να τον κλείσουν στο Δημόσιο Ψυχιατρείο της Κέρκυρας. Η μητέρα του του απαγόρευσε να ξανασμιλέψει. Χρόνια αργότερα, μετά τον θάνατό της, εκείνος θα επιστρέψει στη γλυπτική – αλλά η «Κοιμωμένη» θα μείνει για πάντα το σύμβολο της πρώιμης καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας του.
5. Franz Xaver Messerschmidt (Φραντς Ξάβερ Μέσερσμιτ) (1736–1783)
Διάγνωση: Πιθανή σχιζοφρένεια, παρανοϊκή διαταραχή
Γνωστό έργο: Character Heads (1770s)
Ήταν αυλικός γλύπτης στην Αυστρία, καταξιωμένος και γνωστός για τα πορτρέτα του. Όμως στα 40 του άρχισε να παρουσιάζει συμπτώματα ψύχωσης και παρανοϊκής συμπεριφοράς. Άφησε τη θέση του και απομονώθηκε, παλεύοντας – όπως πίστευε – με «κακές δυνάμεις» και «πνεύματα».
Τα «Character Heads» είναι περίπου 60 γλυπτά κεφάλια, φιλοτεχνημένα από μέταλλο ή αλάβαστρο, που όλα τους απεικονίζουν ακραίες γκριμάτσες: πρόσωπα στραβά, στόματα διάπλατα ανοιχτά, φρύδια μαζεμένα, βλέμματα τεντωμένα. Δεν πρόκειται για φυσιογνωμίες υπαρκτών ανθρώπων, αλλά για εκφράσεις ακραίων συναισθημάτων και ψυχικών καταστάσεων. Ο ίδιος πίστευε ότι, μέσα από αυτές τις γκριμάτσες, προστατευόταν από τα πνεύματα που τον βασάνιζαν. Λέγεται πως έκανε τις μορφές κοιτώντας τον καθρέφτη, σαν να εξορκίζει τα φαντάσματα του μυαλού του.
6. Yayoi Kusama (Γιαγιόι Κουσάμα) (1929–)
Διάγνωση: Σχιζοφρένεια, αποπροσωποποίηση
Γνωστά έργα: Infinity Mirror Rooms
Γεννήθηκε στην Ιαπωνία το 1929. Από παιδί υπέφερε από παραισθήσεις: έβλεπε κουκίδες, φώτα και επαναλαμβανόμενα μοτίβα να γεμίζουν το οπτικό της πεδίο. Στη δεκαετία του 1960 μετανάστευσε στη Νέα Υόρκη όπου και έγινε σύμβολο της avant-garde σκηνής. Όμως, η ψυχική της κατάσταση την οδήγησε να επιστρέψει στην Ιαπωνία, όπου από τη δεκαετία του ’70 ζει οικειοθελώς σε ψυχιατρική κλινική.
Τα Infinity Mirror Rooms είναι δωμάτια – εγκαταστάσεις, διακοσμημένα με φώτα LED, κορδέλες, φαναράκια και διάφορα άλλα αντικείμενα (συχνά φουσκωτά) και ντυμένα από το πάτωμα ως το ταβάνι με καθρέφτες. Όλα τα αντικείμενα είναι προσεκτικά στοιχισμένα και πολλαπλασιασμένα μέσω των αντανακλάσεων. Ο επισκέπτης εισέρχεται και ζει μια εμπειρία αποπροσανατολισμού, έκστασης και συγκίνησης.Το πιο διάσημο από αυτά είναι το “Infinity Mirrored Room – The Souls of Millions of Light Years Away” (2013). Ένα σκοτεινό δωμάτιο με χιλιάδες λαμπάκια που μοιάζουν σαν αστέρια. Για την Kusama, οι εγκαταστάσεις αυτές δεν είναι τέχνη. Είναι θεραπεία. Είναι ο τρόπος της να εκφράσει την αγωνία της, την αγάπη, την υπαρξιακή της μοναξιά. Μέσα στους καθρέφτες της, ο επισκέπτης μπορεί είτε να χαθεί είτε να βρει τον εαυτό του. Όπως έχει δηλώσει άλλωστε η ίδια: “Αν δεν είχα την τέχνη, θα είχα αυτοκαταστραφεί.”
Η σύνδεση μεταξύ τέχνης και ψυχικής ασθένειας δεν είναι ούτε ρομαντική ούτε τραγική. Είναι απλώς ανθρώπινη. Μέσα από τον πόνο τους, αυτοί οι δημιουργοί δεν λύγισαν, δεν παραδόθηκαν. Αντίθετα μετασχημάτισαν την εσωτερική τους σκληρή πραγματικότητα σε κάτι παγκόσμιο και διαχρονικό. Η τέχνη τους μας υπενθυμίζει ότι ακόμα και μέσα στο σκοτάδι, μπορεί να ανθίσει το φως.
Συντάκτης: Πετράννα Ανθεαράκη
Επιμέλεια κειμένου: Αγγελική Θεοχαρίδη
Επιμέλεια κειμένου: Αγγελική Θεοχαρίδη
