Έχεις προσπαθήσει τελευταία να δεις μια ταινία χωρίς να πιάσεις το κινητό σου μέσα στα πρώτα δέκα λεπτά; Ή να διαβάσεις ένα άρθρο μέχρι το τέλος χωρίς να σκεφτείς «μήπως να ρίξω μια ματιά στο TikTok για λίγο;». Αν ναι, συγχαρητήρια, είσαι ένα σπάνιο δείγμα ψυχικής δύναμης. Για όλους εμάς τους υπόλοιπους, η κατάσταση είναι πιο απλή και λίγο πιο τρομακτική: το μυαλό μας έχει γίνει σαν το feed του TikTok. Γεμάτο μικρά, φευγαλέα κομμάτια πληροφορίας που αναβοσβήνουν και μετά εξαφανίζονται, αφήνοντάς μας με την προσοχή μιας γάτας που είδε μύγα.
Το TikTok είναι η επιτομή του σύγχρονου τρόπου κατανάλωσης περιεχομένου: γρήγορα, εθιστικά και με ατελείωτο scroll. Είναι ο συνδυασμός αλγορίθμου και ντοπαμίνης σε τέλειες δόσεις, σαν ένα τεράστιο λούνα παρκ για τον εγκέφαλο, όπου κάθε swipe είναι ένα καινούργιο παιχνίδι. Μόνο που, όσο περισσότερο παίζουμε, τόσο πιο δύσκολο γίνεται να σταθούμε ακίνητοι. Και το πρόβλημα δεν είναι ότι βλέπουμε βιντεάκια με γάτες. Είναι ότι βλέπουμε μόνο βιντεάκια με γάτες.
Δε χρειάζεται να είσαι ψυχολόγος για να καταλάβεις ότι κάτι αλλάζει στον τρόπο που λειτουργεί η προσοχή μας. Ο εγκέφαλος, που κάποτε μπορούσε να συγκεντρωθεί σε ένα βιβλίο 400 σελίδων, τώρα ζητάει εναλλαγές κάθε δευτερόλεπτο. Το TikTok μας έχει μάθει ότι αν κάτι δε μας τραβήξει μέσα στα πρώτα δύο δευτερόλεπτα, δεν αξίζει τον χρόνο μας. Το χειρότερο; Αυτό το αντανακλαστικό skip δεν το εφαρμόζουμε μόνο στα βίντεο, αλλά και στη ζωή. Ξεκινάμε μια σειρά στο Netflix και μετά από πέντε λεπτά κοιτάμε το κινητό. Μιλάμε με κάποιον και πιάνουμε τον εαυτό μας να σκέφτεται τι μουσική παίζει τώρα. Ανοίγουμε ένα άρθρο, σαν κι αυτό που διαβάζεις τώρα, και ήδη το μάτι μας ψάχνει το κουμπί της ανανέωσης. Η προσοχή μας έχει γίνει φευγαλέα, σαν notification· αναβοσβήνει και χάνεται.
Ζούμε στην εποχή που η προσοχή είναι το πιο ακριβό νόμισμα. Εταιρείες ολόκληρες ανταγωνίζονται για μερικά δευτερόλεπτα από τον χρόνο μας, κι εμείς, χωρίς να το καταλαβαίνουμε, το χαρίζουμε απλόχερα. Το TikTok, με την απλότητά του, μας έχει εκπαιδεύσει να ζούμε σε ρυθμό fast-forward. Όλα γίνονται γρήγορα. Αυτό όμως έχει συνέπειες. Όταν το μυαλό συνηθίζει να παίρνει μικρές δόσεις ευχαρίστησης κάθε 15 δευτερόλεπτα, αρχίζει να δυσκολεύεται να διαχειριστεί τη βαρεμάρα. Δεν μπορεί να σταθεί σε ένα project που απαιτεί υπομονή, ούτε σε μια συζήτηση που πάει σε βάθος. Είναι σαν να έχεις εκπαιδεύσει τον εγκέφαλό σου να κάνει ζάπινγκ στη ζωή.
Και κάπως έτσι φτάνουμε στο παράδοξο της εποχής: έχουμε πρόσβαση σε άπειρη γνώση, σε εκατομμύρια βίντεο, σε κάθε πληροφορία που υπάρχει, αλλά δυσκολευόμαστε να συγκεντρωθούμε αρκετά ώστε να τη χρησιμοποιήσουμε. Το TikTok μάς δίνει όλον τον κόσμο σε μικρά clips και ταυτόχρονα μας κάνει ανίκανους να τον εξερευνήσουμε πραγματικά.
Κι εδώ μπαίνει μια ακόμη παγίδα: νομίζουμε πως επειδή μαθαίνουμε κάτι μέσα από τα βίντεο, είμαστε παραγωγικοί. «Μόλις είδα ένα βίντεο για οικονομική ελευθερία, ένα για self-care και ένα για το πώς να φτιάξεις ψωμί χωρίς μαγιά. Καλέ, μορφώθηκα και σήμερα!». Μόνο που στην πραγματικότητα, ο εγκέφαλος απλώς περνάει από πληροφορία σε πληροφορία χωρίς να προλαβαίνει να τις επεξεργαστεί. Είναι σαν να δοκιμάζεις δέκα γεύσεις παγωτού χωρίς να καταλάβεις καμία. Το αποτέλεσμα; Ένα μόνιμο αίσθημα υπερδιέγερσης. Θέλουμε να κάνουμε τα πάντα, αλλά δεν μπορούμε να συγκεντρωθούμε σε τίποτα. Ξεκινάμε κάτι με ενθουσιασμό, το αφήνουμε στη μέση και μετά περνάμε στο επόμενο, μέχρι να νιώσουμε κουρασμένοι από τη συνεχή εναλλαγή. Ο εγκέφαλός μας δεν έχει πια την αντοχή να μείνει κάπου. Κι αυτό είναι πρόβλημα, γιατί η συγκέντρωση είναι το θεμέλιο κάθε ουσιαστικής εμπειρίας.
Ας είμαστε όμως δίκαιοι· το TikTok δεν εφηύρε την έλλειψη προσοχής. Απλώς την έκανε τέχνη. Το ίδιο ισχύει και για τα υπόλοιπα social media. Αλλά το TikTok έχει κάτι το ιδιαίτερο· αυτόν τον ρυθμό που σε ρουφάει μέσα σε μια μαύρη τρύπα περιεχομένου. Μπαίνεις για πέντε λεπτά και ξαφνικά είναι δύο ώρες μετά, το φαγητό έχει κρυώσει και έχεις δει 87 βίντεο για το πώς να οργανώσεις τη ζωή σου — χωρίς να έχεις οργανώσει τίποτα. Δεν είναι τυχαίο ότι όσοι προσπαθούν να κάνουν digital detox συχνά λένε πως χρειάζονται μέρες για να καθαρίσει το μυαλό τους. Γιατί, όπως κάθε εθισμός, έτσι κι αυτός δεν αφορά μόνο τη συνήθεια, αλλά και τη χημεία του εγκεφάλου. Το TikTok μάς έχει μάθει να κυνηγάμε τη συνεχή μικρή ευχαρίστηση. Και μόλις σταματήσει, νιώθουμε άδειοι. Ο εγκέφαλος ζητά το επόμενο swipe.
Το καλό, φυσικά, είναι πως υπάρχει ελπίδα. Όπως κάθε συνήθεια, έτσι κι αυτή μπορεί να αλλάξει — και όχι με τύψεις και ενοχές, αλλά με συνειδητότητα. Αντί να παλεύουμε να κόψουμε τελείως το scrolling (που, ας είμαστε ειλικρινείς, δεν πρόκειται να γίνει αύριο), μπορούμε να αρχίσουμε να το ελέγχουμε. Να βάλουμε χρονικά όρια, να κάνουμε σκόπιμες παύσεις, να προσπαθούμε να μένουμε παρόντες σε ό,τι κάνουμε. Να ξαναθυμηθούμε πώς είναι να βλέπεις μια ταινία χωρίς παράλληλο multitasking, να πίνεις καφέ χωρίς να τραβάς story, να βαριέσαι χωρίς να σε πιάνει κρίση. Η συγκέντρωση δεν είναι κάτι που χάθηκε για πάντα. Είναι ένας μυς που έχει ατροφήσει και μπορεί να δυναμώσει ξανά, αρκεί να τον γυμνάσουμε λίγο. Με διάβασμα, σιωπή, κουβέντες που δεν κόβονται στη μέση για ένα meme. Με λίγο χώρο ανάμεσα στα ερεθίσματα, για να αναπνεύσει το μυαλό.
Το TikTok είναι διασκεδαστικό, ναι. Μπορεί να σε κάνει να γελάσεις, να εμπνευστείς, ακόμα και να μάθεις κάτι χρήσιμο. Αλλά, όπως κάθε καλό πράγμα, θέλει μέτρο. Γιατί όσο περισσότερο συνηθίζουμε να ζούμε σε ρυθμούς 15 δευτερολέπτων, τόσο πιο δύσκολο γίνεται να μείνουμε σε μια στιγμή πραγματικά.
Ίσως, λοιπόν, η αληθινή επανάσταση προσοχής να μην είναι να διαγράψουμε τις εφαρμογές, αλλά να μάθουμε να τις χρησιμοποιούμε χωρίς να μας χρησιμοποιούν αυτές. Να θυμηθούμε ότι η ζωή δεν έχει κουμπί για scrolling. Και ότι μερικές από τις πιο όμορφες στιγμές συμβαίνουν ακριβώς όταν δεν κάνουμε τίποτα.
Συντάκτης: Ιόλη Ντόκου
