Μαζική υστερία: Υπάρχει και ωθεί ομάδες ανθρώπων σε ακραίες συμπεριφορές

Έχεις ποτέ νιώσει την ανάγκη να κάνεις κάτι, απλώς και μόνο επειδή το κάνουν όλοι; Ή να πιστέψεις σε κάτι μόνο και μόνο επειδή το πιστεύει η παρέα σου; Αυτό είναι το φαινόμενο της μαζικής υστερίας, που έχει σημαδέψει την ιστορία και συνεχίζει να μας επηρεάζει, συχνά χωρίς να το καταλαβαίνουμε. Ξεκινώντας από τις δίκες των μαγισσών του Σάλεμ και φτάνοντας μέχρι τα σημερινά viral trends, υπάρχει μια αόρατη, αλλά ισχυρή δύναμη που ωθεί ομάδες ανθρώπων σε παράξενες, ακόμα και ακραίες συμπεριφορές.

Μπορεί να σου φαίνεται τραβηγμένο, αλλά η μαζική υστερία δεν είναι κάτι που υπάρχει μόνο στις ξεχασμένες σελίδες της ιστορίας. Είναι ένα φαινόμενο βαθιά ριζωμένο στην ανθρώπινη ψυχολογία και την κοινωνική μας φύση, και βρίσκει τον τρόπο να εκδηλωθεί με διάφορες, συχνά απροσδόκητες μορφές — ακόμα και σήμερα. Το χρονοδιάγραμμα που ξεκινά από τις φρικιαστικές κατηγορίες μαγείας στο Σάλεμ και φτάνει μέχρι τις ψηφιακές προκλήσεις του TikTok είναι γεμάτο ενδιαφέρουσες στάσεις.

Ας κάνουμε ένα ταξίδι στον χρόνο. Φαντάσου το Σάλεμ της Μασαχουσέτης στα τέλη του 17ου αιώνα. Μια μικρή ομάδα κοριτσιών αρχίζει να παρουσιάζει περίεργα συμπτώματα: σπασμούς, ουρλιαχτά, ισχυρισμούς ότι τα βασανίζουν αόρατες φιγούρες. Μέσα σε λίγους μήνες, η μικρή αυτή σπίθα ανάβει μια τεράστια πυρκαγιά κατηγοριών για μαγεία, οδηγώντας στη σύλληψη, τη δίκη και την εκτέλεση δεκάδων αθώων ανθρώπων. Πώς μια ομάδα “άρρωστων” κοριτσιών κατάφερε να παρασύρει μια ολόκληρη κοινότητα στην παράνοια;

Η απάντηση βρίσκεται σε αυτό που οι ψυχολόγοι ονομάζουν μαζική υστερία, ή αλλιώς ψυχογενή ομαδική ασθένεια. Στην ουσία, πρόκειται για την εμφάνιση παρόμοιων σωματικών συμπτωμάτων (όπως αυτά που είδαμε στο Σάλεμ) σε μια ομάδα ανθρώπων, χωρίς όμως να υπάρχει κάποια οργανική αιτία. Η “ασθένεια” δεν μεταδίδεται μέσω μικροβίων ή ιών, αλλά μέσω της ψυχολογικής επιρροής και της κοινωνικής πίεσης.

Αιώνες πριν από το Σάλεμ, το 1518, μια άλλη παράξενη ιστορία εκτυλίχθηκε στο Στρασβούργο. Εκατοντάδες άνθρωποι άρχισαν ξαφνικά να χορεύουν ανεξέλεγκτα στους δρόμους, για μέρες ολόκληρες, μέχρι που πολλοί κατέρρευσαν από εξάντληση ή πέθαναν. Ο “χορευτικός παροξυσμός” του Στρασβούργου, όπως έμεινε γνωστός, είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά και ανεξήγητα περιστατικά μαζικής υστερίας στην ιστορία. Οι ιστορικοί και οι ψυχολόγοι υποθέτουν ότι ο συνδυασμός ακραίου στρες, θρησκευτικών πεποιθήσεων και πιθανώς κάποιας μορφής τροφικής δηλητηρίασης (αν και αυτή η θεωρία αμφισβητείται) δημιούργησε ένα περιβάλλον όπου η ψυχολογική πίεση εκδηλώθηκε με αυτή την παράξενη σωματική συμπεριφορά.

Περνώντας σε μια διαφορετική μορφή μαζικής “παράνοιας”, ας θυμηθούμε τη “μανία της τουλίπας” στην Ολλανδία του 17ου αιώνα. Ενώ συχνά αναφέρεται ως ένα κλασικό παράδειγμα οικονομικής φούσκας, η ξαφνική και ιλιγγιώδης αύξηση της τιμής των βολβών της τουλίπας είχε βαθιές ψυχολογικές ρίζες. Ο φόβος του να χάσεις την ευκαιρία για γρήγορο πλουτισμό, η μιμητική συμπεριφορά των επενδυτών και η δημιουργία μιας συλλογικής ψευδαίσθησης για την αξία αυτών των λουλουδιών οδήγησαν σε μια άνευ προηγουμένου κερδοσκοπία. Όταν η φούσκα έσκασε, η μαζική απογοήτευση και ο πανικός επιδείνωσαν την κατάσταση, αφήνοντας πολλούς οικονομικά κατεστραμμένους.

Από ψυχολογική σκοπιά, η μαζική υστερία είναι ένα συναρπαστικό φαινόμενο. Έχει τις ρίζες της στην ανάγκη μας να ανήκουμε σε μια ομάδα και να συμμορφωνόμαστε με τους κανόνες της. Όταν βρισκόμαστε σε μια κατάσταση αβεβαιότητας ή άγχους, τείνουμε να κοιτάζουμε τους γύρω μας για να καταλάβουμε τι συμβαίνει και πώς να αντιδράσουμε. Αν κάποιος αρχίσει να δείχνει συμπτώματα φόβου ή ασθένειας, οι άλλοι μπορεί ασυνείδητα να αρχίσουν να μιμούνται αυτές τις αντιδράσεις, ειδικά αν υπάρχει ήδη ένα κλίμα φόβου ή ανησυχίας.

Σκέψου το σαν μια ψυχολογική “μόλυνση”. Η φήμη ενός περίεργου συμπτώματος, ενός πιθανού κινδύνου ή ακόμα και μιας ενδιαφέρουσας ιδέας, μπορεί να γίνει εξαιρετικά “κολλητική” σε ένα ευάλωτο κοινωνικό περιβάλλον. Η πίεση της ομάδας να πιστέψεις κάτι, ο φόβος να μην είσαι “μέσα στα πράγματα”, ή η ανάγκη να βρεις μια εξήγηση για κάτι ανεξήγητο, μπορούν να οδηγήσουν στην ευρεία αποδοχή και διάδοση ακόμα και των πιο απίθανων ιστοριών ή συμπεριφορών.

Πιο πρόσφατα, το 1983, στην Παλαιστίνη, εκατοντάδες νεαρές γυναίκες ανέφεραν ξαφνικά συμπτώματα όπως ναυτία, ζάλη και λιποθυμία, τα οποία αποδόθηκαν σε μυστηριώδεις “επιθέσεις με αέρια”. Παρά τις ενδελεχείς έρευνες, δεν βρέθηκαν ποτέ ίχνη χημικών ουσιών. Πολλοί ειδικοί κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για ένα ακόμα παράδειγμα μαζικής υστερίας, που πυροδοτήθηκε από το έντονο πολιτικό κλίμα και το διάχυτο άγχος στην περιοχή. Η ψυχολογική πίεση βρήκε διέξοδο σε σωματικά συμπτώματα που “μεταδόθηκαν” μεταξύ των γυναικών.

Και φυσικά, φτάνουμε στον 21ο αιώνα και την κυριαρχία των social media. Εδώ, η μαζική υστερία βρίσκει νέους, ψηφιακούς τρόπους έκφρασης. Μια ιδέα, ένα βίντεο, μια πρόκληση μπορεί να γίνει viral μέσα σε λίγες ώρες, παρασύροντας εκατομμύρια ανθρώπους. Η ανάγκη για αναγνώριση, η επιθυμία να είσαι μέρος κάτι μεγαλύτερου και ο φόβος να μείνεις εκτός του “παιχνιδιού” μπορούν να οδηγήσουν σε μαζική συμπεριφορά, ακόμα κι αν αυτή είναι παράλογη ή επικίνδυνη. Σκέψου τις διάφορες “προκλήσεις” που έχουν γίνει viral κατά καιρούς — κάποιες αστείες, κάποιες εντελώς ακατανόητες, και κάποιες δυνητικά επικίνδυνες. Πώς εξηγείται η μαζική συμμετοχή σε αυτές, αν όχι από την ψυχολογία της μίμησης και της κοινωνικής επιρροής; Βλέπουμε άλλους να κάνουν κάτι και νιώθουμε την παρόρμηση να το κάνουμε κι εμείς. Η επιβεβαίωση που λαμβάνουμε από την ομάδα (likes, σχόλια, αναφορές) ενισχύει αυτή τη συμπεριφορά. Και όπως στο Σάλεμ, όπου η αμφισβήτηση των κατηγοριών για μαγεία ήταν επικίνδυνη, έτσι και στα social media, η άρνηση να συμμετάσχεις σε ένα viral trend μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνικό αποκλεισμό ή χλευασμό.

Η μαζική υστερία είναι ένα φαινόμενο με πολλές και διαφορετικές εκδηλώσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας. Χορευτικοί παροξυσμοί του Μεσαίωνα και εμμονές με τις τουλίπες, θρησκευτικές υστερίες και σύγχρονες ψηφιακές μανίες. Η ανθρώπινη ψυχολογία και η κοινωνική μας αλληλεπίδραση μπορούν να οδηγήσουν σε εκπληκτικές —και μερικές φορές ανησυχητικές— μαζικές συμπεριφορές. Την επόμενη φορά που θα δεις ένα νέο trend να κατακλύζει το διαδίκτυο ή θα ακούσεις μια φήμη να εξαπλώνεται σαν αστραπή, θυμήσου τις μάγισσες του Σάλεμ, τους χορευτές του Στρασβούργου και τους επενδυτές της τουλίπας. Ίσως να μην είναι τόσο διαφορετικά όσο νομίζεις.