Uncanny Valley: Το φαινόμενο όπου ένα ανθρωπόμορφο κατασκεύασμα από ελκυστικό γίνεται creepy

Έχεις αναρωτηθεί ποτέ γιατί κάποια ρομπότ ή ψηφιακοί χαρακτήρες, όσο αληθοφανείς κι αν είναι, μας προκαλούν μια ανατριχίλα; Όχι ακριβώς φόβο, αλλά ένα περίεργο, άβολο συναίσθημα. Σαν κάτι να μην κολλάει. Αυτή η παράξενη αίσθηση έχει όνομα: Uncanny Valley – η “Ανατριχιαστική Κοιλάδα”. Ένας όρος που περιγράφει το φαινόμενο, κατά το οποίο η ομοιότητα ενός μη-ανθρώπινου οντος με τον άνθρωπο φτάνει σε ένα σημείο που, αντί να μας κάνει να το συμπαθήσουμε, μας προκαλεί απέχθεια και ανησυχία. Είναι σαν να βλέπεις κάτι γνώριμο, αλλά ταυτόχρονα τόσο λάθος.

Η ιδέα του Uncanny Valley δεν είναι καινούρια. Αν κι ο όρος επινοήθηκε σχετικά πρόσφατα, η ανθρώπινη δυσφορία με ομοιώματα που μοιάζουν “σχεδόν” άνθρωποι υπάρχει εδώ και αιώνες. Σκέψου τις παλιές μαριονέτες ή τις κούκλες βιτρίνας. Πόσες φορές έχεις νιώσει ένα ελαφρύ ρίγος περνώντας από μια βιτρίνα με μανεκέν το βράδυ; Δεν είναι τυχαίο.

Ο πρώτος που έριξε φως σε αυτό το φαινόμενο, ήταν ο Ιάπωνας ρομποτιστής Masahiro Mori το 1970. Ο Mori παρατήρησε ότι, όσο ένα ρομπότ γινόταν πιο ανθρώπινο στην εμφάνιση, τόσο αυξανόταν η συμπάθεια που του έτρεφαν οι άνθρωποι. Υπήρχε όμως ένα κομβικό σημείο. Σε αυτό το σημείο, αν η ομοιότητα γινόταν υπερβολική, αλλά όχι τέλεια, η συμπάθεια έπεφτε κατακόρυφα, μετατρεπόμενη σε απέχθεια. Σκέψου ένα γράφημα: ανεβαίνεις, φτάνεις σε ένα peak, και μετά, ξαφνικά, πέφτεις σε έναν γκρεμό. Αυτός ο γκρεμός είναι το Uncanny Valley. Αν το ρομπότ ξεπερνούσε αυτό το σημείο και γινόταν πλέον σχεδόν πανομοιότυπο με έναν άνθρωπο, τότε η συμπάθεια ανέβαινε ξανά.

Οι επιστήμονες έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν το φαινόμενο του Uncanny Valley με διάφορες θεωρίες. Μία από τις πιο δημοφιλείς βασίζεται στην ενστικτώδη απόκριση στον κίνδυνο. Σκέψου το εξελικτικά. Οι πρόγονοί μας έπρεπε να μπορούν να ξεχωρίζουν γρήγορα τι ήταν υγιές και τι όχι. Ένας άνθρωπος με αλλόκοτες, αφύσικες κινήσεις ή ένα πρόσωπο που δεν “κολλάει”, μπορεί να σήμαινε ασθένεια, θάνατο, ή ακόμα κι έναν καμουφλαρισμένο θηρευτή. Αυτή η ενστικτώδης αντίδραση, που μας λέει “κάτι δεν πάει καλά εδώ”, παραμένει μέχρι και σήμερα. Είναι σαν ένας εσωτερικός συναγερμός.

Μια άλλη θεωρία υποστηρίζει, ότι η δυσφορία προέρχεται από τη σύγκρουση κατηγοριών. Το μυαλό μας προσπαθεί να κατατάξει αυτό που βλέπει. Είναι άνθρωπος; Είναι μηχανή; Είναι κάτι άλλο: Όταν κάτι βρίσκεται στο μεταίχμιο και δεν μπορεί να τοποθετηθεί ξεκάθαρα σε μία κατηγορία, προκαλείται γνωστική ασυμφωνία. Αυτό το “είναι-δεν-είναι” μας φέρνει σε αμηχανία. Είναι σαν να βλέπεις ένα ζώο που εξωτερικά μοιάζει με γάτα, αλλά κουνάει την ουρά του σαν σκύλος και ταυτόχρονα μιλάει σαν άνθρωπος.

Η επιστημονική κοινότητα δεν έμεινε μόνο στις θεωρίες. Έχουν γίνει διάφορες έρευνες για να τεκμηριωθεί και να μελετηθεί το φαινόμενο του Uncanny Valley. Σε πειράματα, οι συμμετέχοντες καλούνται να αξιολογήσουν εικόνες ή βίντεο από ρομπότ και ψηφιακούς χαρακτήρες, από εντελώς μη-ανθρώπινα μέχρι σχεδόν τέλεια. Τα αποτελέσματα επιβεβαιώνουν σε μεγάλο βαθμό την ύπαρξη αυτής της “κοιλάδας”. Για παράδειγμα, μελέτες έχουν δείξει, ότι οι εκφράσεις του προσώπου παίζουν τεράστιο ρόλο. Ένα ρομπότ με σχεδόν ανθρώπινο πρόσωπο που κάνει όμως αφύσικες ή “κενές” εκφράσεις, μπορεί να είναι πιο ανατριχιαστικό από ένα ρομπότ που μοιάζει ξεκάθαρα με μηχανή και δεν προσπαθεί να μιμηθεί τον άνθρωπο. Το ίδιο ισχύει και για τις κινήσεις. Μια μικρή ασυμφωνία στην κίνηση, ένα “ρομποτικό” περπάτημα σε ένα ανθρώπινο σώμα, μπορεί να είναι αρκετό για να μας κάνει να αισθανθούμε άβολα.

Ακόμα και στον κινηματογράφο και τα βιντεοπαιχνίδια, οι δημιουργοί αντιμετωπίζουν την πρόκληση του Uncanny Valley. Θυμάσαι ίσως κάποιους ψηφιακούς χαρακτήρες που, ενώ ήταν εντυπωσιακά ρεαλιστικοί, υπήρχε κάτι που τους έκανε να μοιάζουν “νεκροί” ή “άψυχοι”; Αυτό είναι το Uncanny Valley εν δράσει. Οι πιο επιτυχημένοι ψηφιακοί χαρακτήρες συχνά έχουν μια μικρή, σκόπιμη “ατέλεια” ή ένα πιο στιλιζαρισμένο look, για να αποφύγουν αυτή την παγίδα.

Το Uncanny Valley θεωρείται ένα διαρκές εμπόδιο στην ανάπτυξη ρεαλιστικών ρομπότ, εικονικών βοηθών, και ψηφιακών εμπειριών. Όμως, η τεχνολογία εξελίσσεται γρήγορα. Με την πρόοδο στην τεχνητή νοημοσύνη, το machine learning και τα γραφικά υπολογιστών, πλησιάζουμε όλο και περισσότερο το σημείο, όπου η διάκριση μεταξύ ανθρώπου και μηχανής θα γίνει σχεδόν αδύνατη.

Θα καταφέρουμε άραγε να “βγούμε” από το Uncanny Valley; Να φτάσουμε σε ένα σημείο, όπου τα ρομπότ και οι ψηφιακοί χαρακτήρες θα είναι τόσο αληθοφανείς, που δεν θα μας προκαλούν πλέον δυσφορία, αλλά αποδοχή; Ίσως. Ή ίσως, η ίδια η φύση της ανθρώπινης αντίληψης να είναι τόσο περίπλοκη, που πάντα θα υπάρχει ένα μικρό “κενό” να μας θυμίζει ότι αυτό που βλέπουμε, όσο αληθινό κι αν φαίνεται, δεν είναι πραγματικά ζωντανό. Και τελικά, η Κοιλάδα αυτή δεν είναι απλώς μια επιστημονική θεωρία. Είναι μια υπενθύμιση του πόσο περίπλοκος είναι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας. Είναι μια ματιά στο ασυνείδητο, στις ενστικτώδεις αντιδράσεις μας. Και ίσως, είναι μια υπενθύμιση ότι η τελειότητα, ειδικά όταν μιλάμε για την ανθρώπινη μορφή, μπορεί να είναι ανατριχιαστική.