«Έξυπνος» του σήμερα: Στον σύγχρονο κόσμο, η εξυπνάδα δεν περιορίζεται στη σχολική επιτυχία

Στον σύγχρονο κόσμο, η εξυπνάδα δεν περιορίζεται στη σχολική επιτυχία, αλλά σχετίζεται με την προσαρμοστικότητα, τη δημιουργικότητα και τη συναισθηματική ανθεκτικότητα. Η λέξη “έξυπνος” προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη ἔξυπνος (ἐκ + ὕπνος), που κυριολεκτικά σημαίνει “αυτός που έχει ξυπνήσει” – δηλαδή είναι σε εγρήγορση και πνευματικά δραστήριος.

Στην καθημερινή χρήση, ειδικά στα σχολεία του 20ού αιώνα, η λέξη «έξυπνος» ταυτίστηκε με την καλή σχολική επίδοση. Ο «έξυπνος μαθητής» ήταν αυτός που έπαιρνε καλούς βαθμούς, κυρίως στα λεγόμενα «δύσκολα» μαθήματα. Έτσι, η εξυπνάδα συγχέονταν με την αποστήθιση, την επιμέλεια και τη σχολική επιτυχία. Στην Ελλάδα, ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του 1950 και την εδραίωση του εξεταστικού συστήματος, ο όρος «έξυπνος» έγινε σχεδόν συνώνυμο του «καλού μαθητή». Δημιουργήθηκαν στερεότυπα: τα παιδιά που ήταν καλά στα μαθηματικά ή την αποστήθιση χαρακτηρίζονταν ως «έξυπνα», ενώ άλλα, με δημιουργικότητα ή συναισθηματική ευαισθησία, συχνά παραμελούνταν.

Σήμερα, όμως, ο κόσμος έχει αλλάξει. Ο σύγχρονος κόσμος, κατά κάποιον τρόπο, “πουλά” τα κάποτε έξυπνα παιδιά του. Υπάρχουν νέοι δρόμοι επιτυχίας – όπως τα κοινωνικά δίκτυα, η καινοτομία, η τεχνολογία – που δεν εξαρτώνται από τις σχολικές επιδόσεις. Οι έξυπνοι του τότε καλούνται να προσαρμοστούν στο σήμερα. Δεν αρκεί πια να είσαι απλώς «ευφυής». Χρειάζεται να μπορείς να «ξυπνήσεις» και να προσαρμοστείς στα νέα δεδομένα.

Ο σύγχρονος κόσμος προσφέρει ευκαιρίες σε ανθρώπους με διαφορετικά είδη νοημοσύνης. Δεν είναι τυχαίο ότι τα έργα της Carol Dweck και του Howard Gardner αμφισβήτησαν την παραδοσιακή άποψη περί εξυπνάδας.

Η Carol Dweck, στο βιβλίο της Mindset, διαχωρίζει τη σταθερή νοοτροπία (fixed mindset) από την αναπτυξιακή (growth mindset). Με τη δεύτερη, κάποιος πιστεύει ότι μπορεί να εξελιχθεί μέσα από προσπάθεια και επιμονή. Στο fixed mindset, οι μαθητές προσπαθούν να φαίνονται έξυπνοι και φοβούνται το λάθος, γιατί το αντιλαμβάνονται ως απειλή. Στο growth mindset, καταλαβαίνουν ότι μπορούν να βελτιωθούν μέσα από σκληρή δουλειά και σωστή καθοδήγηση. Αυτό αμφισβητεί την ιδέα ότι μόνο οι “έξυπνοι” μαθητές πετυχαίνουν. Το 2012 είπε:

«Ένας μαθητής με σταθερή νοοτροπία πιστεύει ότι οι βασικές του ικανότητες, η νοημοσύνη και τα ταλέντα του είναι σταθερά χαρακτηριστικά. Έχει μια συγκεκριμένη ποσότητα και μέχρι εκεί. Στόχος του είναι να φαίνεται πάντα έξυπνος και να μην φαίνεται ποτέ ανόητος. Στον αντίποδα, οι μαθητές με αναπτυξιακή νοοτροπία καταλαβαίνουν ότι μπορούν να εξελιχθούν μέσα από την προσπάθεια, τη σωστή διδασκαλία και την επιμονή. Δεν θεωρούν ότι όλοι είναι ίδιοι ή ότι ο καθένας μπορεί να γίνει Αϊνστάιν, αλλά πιστεύουν ότι όλοι μπορούν να γίνουν εξυπνότεροι αν δουλέψουν για αυτό».

Ο Howard Gardner, με τη Θεωρία των Πολλαπλών Νοημοσυνών, υποστήριξε ότι υπάρχουν τουλάχιστον οκτώ είδη νοημοσύνης – όχι μόνο η λογική και η γλωσσική, αλλά και η μουσική, η σωματική, η διαπροσωπική, η ενδοπροσωπική, η χωρική και η φυσιογνωστική. Άρα, η σχολική αξιολόγηση μετρά μόνο ένα μικρό μέρος των ανθρώπινων ικανοτήτων. Και οι δύο θεωρίες δείχνουν ότι όλα τα παιδιά μπορούν να είναι έξυπνα – απλώς με διαφορετικό τρόπο.

Πόσο εύκολο είναι, όμως, για έναν «έξυπνο» άνθρωπο να ρισκάρει και να προσαρμοστεί στο σήμερα; Σύμφωνα με τη Dweck, αυτό εξαρτάται από το είδος της νοοτροπίας του. Όσοι έχουν σταθερή νοοτροπία φοβούνται την αποτυχία, γιατί απειλεί την εικόνα τους. Αντίθετα, όσοι δεν θεωρούνταν “έξυπνοι” μπορεί να ανέπτυξαν επιμονή και προσαρμοστικότητα – επειδή έπρεπε να προσπαθούν περισσότερο και δεν κουβαλούσαν το άγχος να διατηρήσουν τον τίτλο του «έξυπνου παιδιού».

Η εξυπνάδα σήμερα είναι πολύπλευρη: δεν σχετίζεται μόνο με τη λογική σκέψη, αλλά και με την ικανότητα συνεργασίας, συναισθηματικής κατανόησης, τεχνολογικής εξοικείωσης και ευελιξίας. Το σημερινό περιβάλλον ευνοεί όχι μόνο τον καλό μαθητή, αλλά και τον ευπροσάρμοστο, τον δημιουργικό και τον ψυχικά ανθεκτικό άνθρωπο. Για να πετύχει κανείς σήμερα, χρειάζεται θέληση, ταπεινότητα και αντοχή ώστε να εξελιχθεί σε έναν συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο.

Οι ιστορίες επιτυχίας το επιβεβαιώνουν. Ο Jack Ma απέτυχε επανειλημμένα σε εξετάσεις και σε απλές δουλειές, αλλά έγινε ένας από τους πιο ισχυρούς επιχειρηματίες παγκοσμίως. Ο Richard Branson είχε δυσλεξία και άφησε το σχολείο στα 16, αλλά δημιούργησε τη Virgin. Η Whoopi Goldberg, επίσης με δυσλεξία, θεωρήθηκε τεμπέλα, αλλά κέρδισε Emmy, Grammy, Oscar και Tony. Κανείς τους δεν στηρίχθηκε σε σχολικές διακρίσεις, αλλά σε άλλες μορφές εξυπνάδας – δημιουργικότητα, συναισθηματική ευφυΐα, επικοινωνία.

Από την άλλη πλευρά, θα ήταν άδικο να παραβλέψουμε τη δυσκολία και το βάρος που συχνά κουβαλούν οι “έξυπνοι” άνθρωποι – εκείνοι που διαθέτουν υψηλές νοητικές ικανότητες και πετυχαίνουν εύκολα σε γνωστικά αντικείμενα. Πολλοί από αυτούς μαθαίνουν από μικροί να ταυτίζουν την αξία τους με την επιτυχία και να αποφεύγουν τις καταστάσεις με ρίσκο αποτυχίας. Όχι επειδή δεν μπορούν – αλλά επειδή φοβούνται την κατάρρευση της εικόνας του «έξυπνου». Παραλύουν μπροστά στο ρίσκο, εγκλωβισμένοι σε μια ζώνη ασφαλείας, όπου νιώθουν «αρκετά καλοί» μόνο όσο δεν εκτίθενται σε αποτυχία.

Είναι, επομένως, τραγικά ειρωνικό: οι πιο ικανοί άνθρωποι – εκείνοι με τις νοητικές προϋποθέσεις να πετύχουν πολλά – συχνά μένουν στάσιμοι, γιατί ο φόβος τους να αποτύχουν είναι μεγαλύτερος από τη θέλησή τους να εξελιχθούν. Δεν τους λείπει η εξυπνάδα – τους λείπει το θάρρος να μάθουν μέσα από την αποτυχία. Ο έξυπνος άνθρωπος χρειάζεται ενθάρρυνση να ρισκάρει, όχι να αρκείται στο να «περνάει εύκολα τα τεστ». Γιατί αν η εξυπνάδα δεν συνοδεύεται από πράξη, μένει εγκλωβισμένη στο κεφάλι και δεν φτάνει ποτέ στον κόσμο.

Στον σύγχρονο κόσμο, δεν αρκεί να είσαι ο «έξυπνος του σχολείου», δηλαδή αυτός που διακρίνεται μόνο στη λογικομαθηματική ή γλωσσική νοημοσύνη. Η επιτυχία δεν βασίζεται αποκλειστικά στην ικανότητα να απομνημονεύεις ή να παίρνεις καλούς βαθμούς, αλλά στην ικανότητα να σκέφτεσαι βαθιά και ουσιαστικά (intellectual), να δρας αποτελεσματικά (dynamic) και να προσαρμόζεσαι στις αλλαγές. Ο intellectual άνθρωπος εμβαθύνει στις ιδέες· ο dynamic αναλαμβάνει πρωτοβουλίες, ρισκάρει και προχωρά. Ο πραγματικά «έξυπνος» του σήμερα συνδυάζει και τα δύο: σκέφτεται πριν δράσει, αλλά δεν μένει στη θεωρία.

Όπως υποστηρίζει και ο ψυχολόγος Robert Sternberg, η νοημοσύνη δεν είναι μία, αλλά πολυδιάστατη: περιλαμβάνει την αναλυτική, τη δημιουργική και την πρακτική ικανότητα. Γι’ αυτό και η επιτυχία δεν εξαρτάται μόνο από το αν κάποιος ήταν καλός μαθητής, αλλά από το αν μπορεί να επιλύει προβλήματα, να προσαρμόζεται και να αξιοποιεί τις εμπειρίες του.