Να σκοντάφτεις σε λίθους μνήμης, να θυμάσαι να μην ξεχνάς

Αν ο δρόμος σου ποτέ σε βγάλει στο Ντίσελντορφ της Γερμανίας και περπατήσεις λίγο πριν την παλιά πόλη, θα δεις 2-3 πολυκαταστήματα, από τα πιο γνωστά, με τα φώτα και τις βιτρίνες τους να τραβάνε τα βλέμματα ακόμα και των πιο βιαστικών περαστικών. Μπροστά στο μεγαλύτερο από αυτά, στο Kaufhof της Am Wehrhahn, υπάρχει στο πεζοδρόμιο ένα σημείο που λίγοι προσέχουν και ελάχιστοι παρατηρούν. Ανάμεσα στις πλάκες του πεζοδρομίου έχουν τοποθετηθεί πέντε μικρές μεταλλικές επιγραφές με τα ονοματεπώνυμα και τις ηλικίες κάποιων ανθρώπων, οι οποίοι στην προκειμένη έχουν όλοι το ίδιο επίθετο.

Η Frieda, ο Otto, ο Herbert, ο Günther Leo και η Ingeborg είναι μέλη της οικογένειας Schwarz, η οποία κατοικούσε στο σπίτι που υπήρχε εκεί. Το κοινό τους σημείο όμως δεν είναι μόνο η σχέση μεταξύ τους, αλλά η τελευταία φράση που γράφεται κάτω από τα στοιχεία του καθενός: «deportiert 1941, ermοrdet in Minsk». Η οικογένεια αυτή ήταν Εβραίοι που ζούσαν στην περιοχή και το 1941 οι Ναζί επίταξαν το σπίτι τους και τους έστειλαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Minsk της Ρωσίας, όπου και κατέληξαν. Αυτές οι μικρές επιγραφές των 10 εκατοστών ονομάζονται «λίθοι μνήμης» και δε βρίσκονται μόνο σε αυτή τη γειτονιά του Ντίσελντορφ. Υπάρχουν σχεδόν σε όλες τις γερμανικές πόλεις. Και όχι μόνο. Λίθοι μνήμης έχουν τοποθετηθεί σε γειτονιές της Αυστρίας, της Δανίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας, του Βελγίου, της Ρωσίας. Σχεδόν κάθε ευρωπαϊκή χώρα έχει πλέον ένα σημείο όπου μπορεί κάποιος να δει στο πεζοδρόμιο αυτές τις μικρές μεταλλικές επιγραφές.

Γιατί όμως αυτές οι επιγραφές έχουν ονοματεπώνυμα Εβραίων και για ποιο λόγο τοποθετούνται σε συγκεκριμένα σημεία; Για να το καταλάβουμε αυτό πρέπει να γυρίσουμε περίπου 30 χρόνια πίσω. Το 1992, ο Γερμανός καλλιτέχνης Gunter Demnig ξεκίνησε το Stopelsteine Project, με σκοπό να συμβάλλει στη μνήμη των θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Στόχος του Project ήταν και παραμένει να τοποθετηθούν μικρές πλάκες μνήμης -λίθοι μνήμης ή αλλιώς stopelstein- στα μέρη όπου έμεναν ή εργάζονταν τα θύματα, πριν συλληφθούν και εξοντωθούν από τα ναζιστικά στρατεύματα. Αν και η συντριπτική πλειοψηφία των λίθων μνήμης αφορά Εβραίους, ανάμεσα τους υπάρχουν και λίθοι για Ρομά, αντιρρησίες συνείδησης, λιποτάκτες, ομοφυλόφιλους, αριστερούς, καθώς και θύματα που για τους Ναζί θεωρήθηκαν «προδότες», υπονομευτές του Γ’ Ράιχ και μέλη συμμαχικών στρατευμάτων.

Ο όρος που χρησιμοποιήθηκε για αυτές τις μικρές πλάκες είναι το «stopelstein», που ετυμολογικά σημαίνει «κάτι που σκοντάφτεις πάνω του». Στη φιλοσοφία των Ναζί επικρατούσε η άποψη πως όταν κάποιος σκοντάφτει σε ένα σημείο, εκεί πρέπει να ταφεί ένας Εβραίος. Στα αγγλικά και στα γερμανικά ο όρος «to stumble across something» μεταφορικά μπορεί να σημαίνει και ότι ανακαλύπτω κάτι. Ο καλλιτέχνης θέλησε να χρησιμοποιήσει μια παλιά έκφραση και να την «εξαγνίσει», δίνοντάς την μια νέα ερμηνεία, που σίγουρα παρέχει τροφή για σκέψη.

Οι λίθοι μνήμης δεν τοποθετούνται σε μεγάλες πλάκες, σε μνημεία, σε πλατείες και σε κεντρικά σημεία. Αντιθέτως, «χτίζονται» σε σημεία όπου μπορείς να «σκοντάψεις» πάνω τους και έτσι να μάθεις κάτι για την Ιστορία. Ο Demnig θέλησε με αυτό τον τρόπο να καλλιεργήσει τη μνήμη του κόσμου για το Ολοκαύτωμα και τη ναζιστική μανία που αφαίρεσε τις ζωές πολλών ανθρώπων με τρόπους που ακόμη και σήμερα δεν μπορεί να κατανοήσει η ανθρώπινη λογική.

Ο Demnig έχει στήσει μια ιστοσελίδα που δίνονται όσες πληροφορίες χρειάζονται για να τοποθετηθεί ένας λίθος μνήμης. Οι διαστάσεις του είναι 10 επί 10 εκατοστά και η μεταλλική του επιφάνεια είναι από ορείχαλκο. Κάθε λίθος χαράσσεται στο χέρι, δια χειρός του ίδιου του καλλιτέχνη πολλές φορές. Η έρευνα για την τοποθεσία κάθε λίθου μνήμης έχει διαδικασία. Μαθητές και καθηγητές μετά από πολύ ψάξιμο έχουν βρει σημεία όπου έμεναν ή εργάζονταν θύματα και συγγενικά πρόσωπα των θυμάτων και έχουν υποδείξει σημεία πού κατά τη γνώμη τους πρέπει να τοποθετηθούν λίθοι. Χρειάζεται βέβαια κάθε φορά άδεια από τους τοπικούς φορείς, ενώ η χρηματοδότηση είναι ιδιωτική (κυρίως) αλλά και δημόσιων φορέων.

Σχεδόν πάνω από 1000 πόλεις έχουν αυτά τα μικρά κομμάτια μνήμης και φυσικά δε θα μπορούσε να λείπει και η Θεσσαλονίκη από αυτό. Στη Θεσσαλονίκη, η Εβραϊκή κοινότητα της εποχής αριθμούσε πάνω από 60000 άτομα. Ο Σάμουελ Ούσκουε, Εβραίος ποιητής, είχε γράψει: «Θεσσαλονίκη, είσαι πόλη και μητέρα του Ισραήλ. […] Η γη σου είναι γόνιμη, ποτισμένη από τα νερά της συμπόνιας και της φιλοξενίας. Εδώ είναι ο τόπος που κάθε στερημένη ή φτωχή ψυχή, κυνηγημένη απ’ την Ευρώπη κι άλλα μέρη του κόσμου, θα βρει καταφύγιο και παρηγοριά και θα τους δεχτείς στοργικά σαν μητέρα, μητέρα του λαού του Ισραήλ, όπως η Ιερουσαλήμ στις ημέρες της δόξας της».

Πάνω από 50000 Εβραίοι της Θεσσαλονίκης έφυγαν για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και μόλις 1900 κατάφεραν να γυρίσουν πίσω. Αυτή τη στιγμή, στη Θεσσαλονίκη έχουν τοποθετηθεί πάνω από 150 λίθοι μνήμης σε καίρια σημεία της πόλης. Στην Καλαμαριά, εκεί όπου βρισκόταν ο Συνοικισμός Campbell με Εβραίους πυροπαθείς και τον Ιούνιο του 1931 μέλη φασιστικής οργάνωσης έβαλαν φωτιά, σήμερα υπάρχει μια λωρίδα μνήμης, ένα stopelstein λίγο πιο μακρόστενο. Στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης υπάρχουν πέντε λίθοι μνήμης για πέντε Εβραίους λιμενεργάτες που έχασαν τη ζωή τους από τα κατοχικά στρατεύματα.

Σε ένα σημείο της πόλης όμως υπάρχουν 149 λίθοι μνήμης, τοποθετημένοι σχεδόν ο ένας δίπλα στον άλλο. Βρίσκονται έξω από το 1ο Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης -πρώην Α’ Γυμνάσιο Αρρένων- στην οδό Βασιλίσσης Όλγας 3, στην περιοχή του Φαλήρου. Μόνο που σε αυτές αναγράφεται το ονοματεπώνυμο, η τάξη που πήγαινε ο μαθητής και ως αιτία θανάτου «δολοφονήθηκε στο Άουσβιτς». Οι 149 αυτοί λίθοι μνήμης είναι αφιερωμένοι στους 149 μαθητές Γυμνασίου που οδηγήθηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Από αυτούς 6 μόνο γύρισαν πίσω. Τα ονόματά τους βρήκε στα αρχεία του σχολείου ένας παλιός απόφοιτος, ο Απόστολος Δερεκλής, ο οποίος και στήριξε την όλη προσπάθεια ανάδυσης της μνήμης. Στα αρχεία του σχολείου, δίπλα στα ονόματα αυτών των μαθητών, υπήρχε σημείωση «Επαύσαντο φοιτώντες την 8-4-1943».

«Θυμήθηκα τα σπίτια της γειτονιάς μου που ανήκαν σε Εβραίους και χάνονταν ένα ένα, και θέλησα να κάνω ένα πείραμα: να ψάξω τα αρχεία του σχολείου μου, του 1ου Γυμνασίου, όπου λογικά υπήρχαν παλιά εβραίοι μαθητές», δήλωσε ο Α. Δερεκλής σε συνέντευξή του. Εμπόδια βρήκε φυσικά πολλά μπροστά του αλλά και άξιους συμπαραστάτες. Δήλωσε σοκαρισμένος, όταν ανακάλυψε ότι τα εβραιόπουλα, που φοίτησαν στο σχολείο του και κατέληξαν σε κάποιο στρατόπεδο συγκέντρωσης, δεν ήταν μόνο 5-6 άτομα: «Οι 149 μαθητές χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: στους επιβεβαιωμένα δολοφονηθέντες που είναι 52, στους αγνοούμενους -που μάλλον θανατώθηκαν άμεσα μετά την άφιξη στο Άουσβιτς- που είναι 29, σε 62 που δεν είναι καταγραμμένοι ούτε καν στην Ισραηλιτική Κοινότητα ως θύματα και σε έξι επιζήσαντες. Τέσσερις από τους επιζήσαντες κρύφτηκαν στην Ελλάδα στην Κατοχή και μετανάστευσαν στο Ισραήλ και στις ΗΠΑ μετά τον πόλεμο. Μόλις δύο επέστρεψαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και έζησαν στη Θεσσαλονίκη».

Λίθοι μνήμης πλέον υπάρχουν και στη Βέροια για 6 μικρούς μαθητές, ενώ το καλοκαίρι του 2022 στο Κρυονέρι Κορινθίας τοποθετήθηκαν λίθοι μνήμης για την οικογένεια Αβραάμ Καμχή μπροστά από το σπίτι που κρύβονταν την περίοδο 1943-1944 και που αργότερα κατάφεραν να διασωθούν. Την παρούσα χρονική στιγμή έχουν τοποθετηθεί από τον Demnig πάνω από 75000 λίθοι μνήμης, τους οποίους αν μπορούσε κάποιους να ενώσει, θα έφτιαχνε ένα μνημείο μήκους τουλάχιστον 8 χιλιομέτρων. Το Project αυτό έχει βάλει σκοπό να «σκοντάφτει» ο περαστικός μπροστά στην ιστορική αλήθεια και να μην την αγνοεί.

Ο Demnig έχει καταφέρει μέχρι στιγμής να φιλοτεχνήσει το μεγαλύτερο εν δυνάμει μνημείο για το Ολοκαύτωμα, το οποίο όμως δεν είναι σε ένα σημείο αλλά βρίσκεται σχεδόν παντού. «Οι λίθοι μνήμης είναι ένα φάρμακο ενάντια στη λήθη», ανέφερε ο καλλιτέχνης. Είναι στην πραγματικότητα λίθοι αλήθειας που «στηρίζουν» τα κεφάλαια αυτά της Ιστορίας που κάποιοι αγνοούν, κάποιοι δε θέλουν να γνωρίζουν και κάποιοι εύχονται να μην ξανασυμβούν.