Όταν η επιβράβευση γίνεται αυτοσκοπός χάνεται το νόημα

Πάρε μια βαθιά ανάσα. Κλείσε λίγο τα μάτια και πήγαινε τον χρόνο κάποια χρόνια πίσω. Μόλις φτάσεις στην παιδική σου ηλικία, σταμάτα εκεί. Για θυμήσου! «Αν είσαι καλό παιδί, το απόγευμα θα σου πάρω σοκολάτα.» «Αν πάρεις καλούς βαθμούς, το Σάββατο θα πάμε στο λούνα παρκ.» Έτσι δε σου έλεγαν οι γονείς σου; Πάμε και λίγο στο σχολείο. Ο μαθητής με τους καλύτερους βαθμούς θα ‘ναι σημαιοφόρος στην παρέλαση. Οι λιγότερο καλοί βαθμοί θα πλαισιώνουν τη σημαία ως παραστάτες. Τι απογοήτευση όταν, τελικά, γινόσουν παραστάτης! Δε σου αρκούσε αυτό. Ήθελες να πάρεις τη σημαία.

Εντάξει, μπορείς να επιστρέψεις στο σήμερα. Κάνοντας αυτή τη μικρή αναδρομή, ίσως να θυμήθηκες πόσο πολύ ήθελες να επιβραβεύεσαι για τους μόχθους σου απ’ την παιδική σου ακόμη ηλικία. Σου μάθανε, λοιπόν, από παιδί να αναζητάς την επιβράβευση για ό,τι αξιέπαινο κάνεις. Και φυσικά αυτό είναι θεμιτό. Ποιος δε θέλει να ανταμείβονται οι κόποι, ειδικά όταν όλες οι ανθρώπινες σχέσεις κι η κοινωνία ολόκληρη είναι βασισμένες στη λογική του δούναι και λαβείν;

Γιατί πέρα απ’ την υλική ανταμοιβή, τη σοκολάτα που κέρδισες με την καλή σου συμπεριφορά ως παιδί ή την προαγωγή που πήρες στη δουλειά σου ως παραγωγικός ενήλικας πλέον, είναι κι η ηθική ικανοποίηση ότι αυτό που κάνεις το κάνεις καλά. Σου δίνει το κίνητρο να συνεχίσεις προσπαθείς για αποτελέσματα το ίδιο καλά και –γιατί όχι–, αν μπορείς, ακόμη καλύτερα. Ειδικά δε όταν αυτό στο οποίο έχεις χάρισμα (ή απλώς πείσμα) έχει αντίκτυπο και στους άλλους ανθρώπους, γύρω σου. Να είσαι, λέει, νοσηλευτής ας πούμε και να κερδίζεις το χαμόγελο του πονεμένου ασθενή σου. Επιπλέον, χαίρεσαι και για την υπερηφάνεια που κάνεις να νιώθουν οι δικοί σου άνθρωποι. Η οικογένεια κι οι φίλοι σου. Με τι καμάρι έλεγε η μητέρα σου στη γειτόνισσα ότι το παιδί της πέρασε στο πανεπιστήμιο ή ότι πήρε προαγωγή στη δουλειά του! Λες κι όλος ο κόσμος ήτανε δικός της.

Τι γίνεται, όμως, όταν η επιβράβευση γίνεται αυτοσκοπός; Όταν προσπαθείς να κάνεις το καλύτερο δυνατόν όχι για την ηθική ικανοποίηση, όχι για να νιώσεις εσύ ή οι άνθρωποι σου τη χαρά της προσφοράς, αλλά γιατί το μόνο που σε απασχολεί είναι το βραβείο; Εδώ αρχίζει κάπου και χάνεται το νόημα. Καταρχάς, το να κάνεις καλά κάτι κι ίσως αυτό που ενίοτε επιβάλλεται να γίνει, αλλοιώνει την έννοια της υπευθυνότητας. Γιατί το να ‘σαι συνεπής στη σχολή ή στη δουλειά σου κατά βάση είναι μια κύρια δική σου ευθύνη. Δεν είσαι συνεπής για να σου πούνε μπράβο! Είσαι συνεπής γιατί πρέπει να ‘σαι. Αν τώρα επέλθει στην πορεία κι η επιβράβευση, εννοείται ότι καλώς να έρθει.

Το παιδί μαθαίνει να ακολουθεί ένα σύστημα, να ‘ναι χειραγωγημένο ίσως, προκειμένου να ανταμειφθεί και να καταπνίγει αυτό που πραγματικά μπορεί να είναι, γιατί το σύστημα απαιτεί να είναι ένας άριστος μαθητής. Να σπουδάσει και να γίνει κάποιος. Να το σέβονται όταν μεγαλώσει. Να είναι ένα ευυπόληπτο άτομο στην κοινωνία. Να κερδίζει πολλά χρήματα. Τι τη θέλει, π.χ., την ηλεκτρική κιθάρα; Κι ας έχει ταλέντο στη μουσική.

Και το παιδί μεγάλωσε. Είναι πλέον ένας ενήλικας που το μόνο που αναζητά σε όλες τις πτυχές της ζωής του είναι η επιβράβευση. Κι αν δεν είναι ικανοποιητική, τότε απλά δε λειτουργεί. Πολλές φορές γίνεται ένας άνθρωπος γεμάτος κόμπλεξ κι ανασφάλειες. Προσπαθεί πάντα να επιτύχει με ό,τι κι αν καταπιάνεται. Έλα, όμως, που στη ζωή υπάρχει κι η αποτυχία. Τι γίνεται τότε; Η πτώση. Η ψυχική κι ηθική καταρράκωση. «Δεν τα κατάφερα, ρε γαμώτο». Λες κι ήρθε το τέλος του κόσμου.

Εδώ βρίσκει πρόσφορο έδαφος η ζηλοφθονία κι η χαιρεκακία. Αυτομάτως αυτός που τα κατάφερε, εκεί που ο πρωταγωνιστής μας απέτυχε, γίνεται ένα μισητό πρόσωπο, που αντί για εύσημα του πρέπουν μπινελίκια και κατάρες. «Ο έτσι, ο αλλιώς, το βύσμα, ο γλείψιμο.» Η περίπτωση του να προσπάθησε περισσότερο ή εμείς να μην τα καταφέραμε δεν παίζει, ε;

Γενικότερα, παιδιά, κι εν κατακλείδι, η επιβράβευση όταν παίρνει τον χαρακτήρα της δωροδοκίας αφενός μας γεμίζει με πίεση κι ανασφάλειες, αφετέρου μας βάζει σε ένα τριπάκι πως πρέπει να λειτουργούμε με συγκεκριμένους τρόπους προκειμένου να αποκτήσουμε κι όχι να επιβραβευτούμε. Ένα καλύτερο αυτοκίνητο, ένα μεγαλύτερο σπίτι. Πώς τρέχει το χαμστεράκι πάνω στη ρόδα που βάλαμε στο κλουβάκι του, αλλά ποτέ δε φτάνει στην τροφή του; Φαντάσου το κάπως έτσι.