Η πραγματική ευγένεια φαίνεται σε συνθήκες πίεσης

Η ευγένεια είναι μια παρεξηγημένη έννοια. Πολλές φορές συγχέεται με τους καλούς τρόπους και το λεγόμενο savoir vivre. Η πραγματική της απόδοση, όμως, είναι κάτι τελείως διαφορετικό κι οι καλοί τρόποι μοιάζουν απλά σαν κάτι συμπληρωματικό κι όχι προαπαιτούμενο. Ένας άνθρωπος με καλούς τρόπους δεν είναι απαραίτητα ευγενής, ενώ ένας ευγενικός άνθρωπος είναι πολύ πιθανό να έχει καλούς τρόπους.

Πάμε να κάνουμε μια γρήγορη ιστορική αναδρομή για να ξεδιαλύνουμε περισσότερο τις έννοιες στο μυαλό μας. Η ευγένεια (εὐγένεια) συναντάται ως λέξη για πρώτη φορά στον έβδομο αιώνα π.Χ. στα κείμενα της λυρικής ποιήτριας Σαπφούς, κι η ετυμολογία της περιορίζεται στα άτομα της υψηλής αρχοντικής καταγωγής, χαρακτηρίζοντάς τους ως καλό γένος, αν αναλύσουμε τα δύο συνθετικά.

Με το πέρασμα των αιώνων, και κυρίως στη διάρκεια των μεσαιωνικών χρόνων, η έννοια της λέξης αλλάζει κι αρχίζει να ταυτίζεται με τους καλούς τρόπους και την ανάλογη συμπεριφορά. Φυσικά, κανένα λεξικό ταξίδι δεν είναι τόσο ξεκάθαρο κι απότομο, έτσι κι η ευγένεια συνεχίζει να θεωρείται χαρακτηριστικό γνώρισμα της υψηλής κοινωνίας και τους επόμενους αιώνες. Η σταδιακή μετάβαση απ’ τη μία έννοια στην άλλη είναι και μέχρι σήμερα ο λόγος που η λέξη ερμηνεύεται ποικιλοτρόπως, κι έχουμε φτάσει στο σημείο να θεωρούμε εσφαλμένα ότι κάποιος που είναι ευγενής μπορεί να ‘ναι δήθεν ή να θέλει να μας εκμεταλλευτεί.

Κομβικό ρόλο σε όλο αυτό το γλωσσικό μπέρδεμα έχει παίξει η γαλλική επανάσταση κι η μεταγενέστερη αμερικανική κουλτούρα που υιοθετήθηκε τους τελευταίους δύο αιώνες παγκοσμίως. Οι Γάλλοι ευγενείς αποτέλεσαν το κόκκινο πανί με τα γνωστά, σε όλους μας, αποτελέσματα.  Μαζί με αυτούς χάθηκε κι η αρχική έννοια της λέξης. Με κύριο εκφραστή τον κατά τ’ άλλα σπουδαίο διαφωτιστή Rousseau, η λέξη όχι απλά δε χαρακτήριζε την υψηλή κοινωνία, αλλά επαναπροσδιορίστηκε ως δείγμα δουλοπρέπειας κι εξαπάτησης, φωτογραφίζοντάς την με αρνητική χροιά. Ο Ελβετός φιλόσοφος διαμήνυε χαρακτηριστικά πως σημασία έχει να μην κρύβεις ή να χαλιναγωγείς τα συναισθήματά σου, αλλά να παραμένεις πιστός προς αυτά.

Η ευθύτητα εμφανίστηκε ως η δέουσα συμπεριφορά κι υιοθετήθηκε με τις πλάτες της ανερχόμενης αμερικάνικης κουλτούρας. Ο άνθρωπος είναι δυνατός για τα πάντα, μαζί σε αυτά τα πάντα και το αμερικανικό όνειρο, η ευθύτητα μοιάζει ο μόνος δρόμος κι οι καλοί τρόποι κι η ευγένεια ως ταυτόσημη έννοια, παρουσιάζονται ως δείγμα αδυναμίας. Πώς, ξετυλίγεις, λοιπόν, αυτό το μακροσκελές λεξικό κι ιστορικό κουβάρι, ώστε να ερμηνεύσεις σωστά την έννοια της ευγένειας;

Τα πράγματα είναι απλά. Όπως σε κάθε κουβάρι, έτσι και στο δικό μας, ψάχνεις την αρχή. Κι αρχή δεν είναι άλλη απ’ την αγαπημένη μας Σαπφώ. Η Σαπφώ μπορεί λανθασμένα και με μια δόση κοινωνικού ρατσισμού να όρισε τη λέξης ως αποκλειστικό χαρακτηριστικό της υψηλής αρχοντικής καταγωγής, στην εννοιολογική όμως απόδοση δεν έπραξε κανένα σφάλμα. Ως ευγενής, θεωρούταν –κι οφείλεται να θεωρείται– ο άνθρωπος με υψηλή ποιότητα ήθους κι αξιών. Σε καμία περίπτωση ο άνθρωπος που θέλει να σε εξαπατήσει και το κρύβει πίσω απ’ τους δήθεν καλούς τρόπους.

Οι καλοί τρόποι και το savoire vivre είναι απλώς κανόνες καλής κοινωνικής συμπεριφοράς, με το να ‘σαι ευγενής γίνεσαι ο κανόνας, δεν τους ακολουθείς. Είναι κάτι πολύ βαθύτερο κι απαιτεί συνεχή μάχη πρώτα με το «εγώ» σου και μετά με το «εμείς». Οι άνθρωποι που έχουν κατακτήσει το αγαθό της ευγένειας είναι πανίσχυροι μέσα απ’ την ευαισθησία τους. Είναι οξύμωρο να θεωρούμε αδύναμο τον ευαίσθητο, αυτόν που με τόσο κόπο εκφράζει απόλυτα την ανθρώπινη φύση, και να θεωρούμε αντίστοιχα δυνατό αυτόν που με το πρόσχημα της ευθύτητας καλύπτει όλες τις προσωπικές του πληγές. Ο πιο δυνατός άνθρωπος είναι αυτός που γνωρίζει κι αποδέχεται όλες τις αδυναμίες του!

Ένας καλός τρόπος να ξεχωρίσεις την πραγματική ευγένεια απ’ την δήθεν ή την κοινωνικά αποδεκτή –αποτυπωμένη στους καλούς τρόπους συμπεριφοράς– είναι να προσέξεις πώς συμπεριφέρονται οι άνθρωποι υπό συνθήκες πίεσης. Όλοι, λίγο-πολύ, έχουμε καλούς τρόπους. Το να παραμείνεις, όμως, ευγενικός όταν είσαι συναισθηματικά αρνητικά φορτισμένος, είναι η απόδειξη ότι είσαι πραγματικά ευγενής. Είναι η απόδειξη ότι έχεις χαλιναγωγήσει έτσι τον εαυτό σου, έχεις δουλέψει μαζί του, ώστε σε οποιαδήποτε συνθήκη, η έννοια του «εμείς» να ‘ναι μεγαλύτερη του «εγώ». Το ομαδικό καλό να υπερτερεί του ατομικού καλού. Η ανθρώπινη φύση στα καλύτερά της!

Την επόμενη φορά που θα ‘σαι εκνευρισμένος, πιεσμένος, απογοητευμένος, θυμωμένος, κάνε μία παύση και κοίτα πώς συμπεριφέρεσαι στους γύρω σου. Το κυριότερο, γιατί; Αν η απάντηση στο τέλος είναι το «εγώ» σου, κάτι κάνεις λάθος! Οι κάλοι τρόποι συμπεριφοράς και το savoir vivre είναι απλά κάτι που έμαθες. Η ευγένεια δε διδάσκεται, αλλά κατακτάται!

Μπορεί η Σαπφώ να αναφερόταν στους λίγους λόγω καταγωγής, μα σήμερα τα πράγματα είναι διαφορετικά. Η ευγένεια αναφέρεται πάλι σε λίγους, αλλά αυτή τη φορά λόγω ψυχής! Μιας ψυχής που παρουσιάζει τέτοια μοναδικότητα, ικανή να διαχειριστεί κάθε είδους καθημερινής αγένειας. Μιας ψυχής που έχει διασχίσει ένα ανηφορικό μονοπάτι, που ελάχιστοι έχουν κατακτήσει την κορυφή του. Μιας ψυχής που «ξέρει να δίνει αξιοπρέπεια σε όλες τις πράξεις», όπως έλεγε ο Πλούταρχος.

Μια τέτοια ψυχή εύχομαι να συναντήσετε όλοι στη ζωή σας, κι αν είστε εσείς οι ίδιοι, ακόμη καλύτερα!